Van Schaaphok naar Harkstede

De Gereformeerde Kerken te Ten Boer en Schildwolde kregen in het eerste kwart van de twintigste eeuw afwisselend (onregelmatig) financiële ondersteuning van de gereformeerde Particuliere Synode Groningen ten behoeve van de evangelisatiearbeid in het dorp Harkstede.

Kaart; Google.
Kaart: Google.

Meestal varieerden de toegekende bedragen tussen de fl. 75 en fl. 100. Deze arbeid leidde op 27 februari  1925 tot de instituering van de Gereformeerde Kerk in dat dorp; twee jaar eerder was daar aan de Hamweg al een kerkje gebouwd.

Eerst… Schaaphok.

De Gereformeerde Kerk te Schildwolde kreeg tussen 1909 en 1919 echter – behalve voor het werk in Harkstede – óók nog financiële ondersteuning voor de evangelisatiewerk in het gehucht Schaaphok. De geschiedenis van de evangelisatie in Schaaphok moet eigenlijk voorafgaan aan die in Harkstede, want de Gereformeerde Kerk te Harkstede ontstond in feite uit de evangelisatiearbeid in het gehucht Schaaphok.

De arbeid in Schaaphok was op haar beurt vrucht van de bekering van Pieter Entjes, de voormalige kastelein in het tolhuis in dat mini-dorpje. Deze wilde dat zijn huis, ‘waar de zonde zo ijverig gediend was bij drank en kaartspel’, voortaan gewijd zou zijn aan de dienst van God. In 1890 liet hij zijn schuur daarom vertimmeren tot een kerkzaaltje met zo’n tachtig zitplaatsen en hij nodigde vanaf dat moment predikers uit om daar te komen evangeliseren. Nadat Baptisten uit Hoogezand gedurende korte tijd in Schaaphok werkzaam geweest waren, werd in hun plaats ds. H. Bulder (1852-1920) van de Gereformeerde Kerk te Ten Post gevraagd en in 1892 werd ook een verzoek om medewerking gericht aan de Gereformeerde Kerk te Schildwolde.

Ds. H. Bulder (1852-1920).
Ds. H. Bulder (1852-1920).

Aanvankelijk werden in de schuur van Pieter Entjes alleen veertiendaagse zondagavondsamenkomsten gehouden, maar vanaf 1894 werd door de leden van de jongelingsvereniging een zondagsschool ingericht, ook bij Entjes aan huis. Bovendien werd hier later ook catechisatie gegeven.

Toen Pieter Entjes in 1915 stierf en de ‘kerkschuur’ nodig was voor het bedrijf van zijn zoon, moest het zaaltje worden ontruimd. Gelukkig werd in opdracht van de familie Van der Hoop van Slochteren naast de woning van Entjes een nieuw klein evangelisatiekerkje gebouwd.

Het kerkje dat naast de voormalige kroeg van .. gebouwd werd.
Het (hervormde) kerkje dat in 1915 naast de voormalige kroeg van Pieter Entjes in Schaakhok gebouwd werd.

In dat kerkje werd de gereformeerde evangelisatiearbeid nog tot 1919 voortgezet. Toen stopte dus ook de financiële ondersteuning van dit werk door de particuliere synode. Daarna is het werk in Schaaphok, met het oog op de groeikansen, verplaatst naar het juist opgerichte gebouwtje van de christelijke school in Harkstede, die daar in 1919 was opgericht.

Naar Harkstede.

De kerkdiensten in het schoollokaal werden goed bezocht en niet voor niets ontstond het plan om een heuse kerk te bouwen. Zo werd al in 1923 aan de Hamweg in Harkstede een nieuwe kerk in gebruik genomen, ook ten dienste van het evangelisatiewerk. Het kon niet uitblijven: op 27 februari 1925 werd daar ook een zelfstandige Gereformeerde Kerk geïnstitueerd, door de bevestiging van de inmiddels gekozen ouderlingen en diakenen. De kleine gemeente telde toen 134 leden: 58 belijdende en 76 doopleden. In 1932 werd naast de kerk ook een pastorie gebouwd, want de plannen waren om een dominee te beroepen. ‘Leesdiensten’ en het voorgaan van telkens andere dominees uit de omgeving was ook niet alles.

De in Harkstede in 1923 gebouwde gereformeerde kerk.
De in Harkstede in 1923 gebouwde gereformeerde kerk.

Een eigen (ziekenhuis-) predikant?

In 1929 kwam op de Particuliere Synode Groningen namelijk het plan ter sprake om voor Harkstede een eigen predikant te beroepen, die dan echter tevens zou worden ingezet voor de arbeid in de ziekenhuizen in de stad Groningen. De synode benoemde toen een commissie om dat verzoek te bestuderen. Deze kwam in 1930 met het oordeel om Harkstede ‘in staat te stellen een eigen predikant te beroepen, en deze gedurende drie middagen per week met het ziekenhuiswerk te belasten’.

De classis Appingedam was het daar echter niet mee eens. Deze stelde voor ‘de ziekenhuisarbeid niet aan de Kerk van Harkstede te verbinden, maar een commissie te benoemen die zal moeten bestuderen op welke wijze de geestelijke verzorging van patiënten het meest doelmatig kan geschieden’. Uiteindelijk sprak de Synode in 1932 uit, dat de geestelijke verzorging van patiënten in de ziekenhuizen de zaak der eigen ambtsdagers was, maar dat ze de Kerk van Groningen konden vragen die taak over te nemen. Werd Groningen te zwaar belast, dan kon die Kerk vergoeding vragen van de kosten. Harkstede viel wat dat betreft dus buiten de boot. Zo bleef het werk als ziekenhuispredikant de aanstaande dominee van Harkstede bespaard.

Ds. C. Veenhof.

Ds. C. Veenhof.
Ds. C. Veenhof (1902-1983).

Op 21 mei 1933 deed kandidaat Cornelis Veenhof (1902-1983) intrede, die daar tot 1936 stond, toen hij naar Haarlem vertrok (in 1945 ging hij in Utrecht met de Vrijmaking mee). Veenhof werd opgevolgd door ds. J. van Harmelen, die daar tot 1939 predikant was en door de van oorsprong Duitse predikant J. den Ouden (1905-1980), die van 1939 tot 1945 aan deze Kerk verbonden was. Al die tijd komen we in de archieven van de Particuliere Synode geen bijzonderheden tegen over (de aard van het eventuele) evangelisatiewerk door en in Harkstede. Wel kreeg ‘de kleine Kerk van Harkstede’ van de particuliere synode af en toe fl. 40 toegeschoven, dus zal er wel enig evangelisatiewerk gedaan zijn; dit zal zich dan beperkt hebben tot in hoofdzaak lectuurverspreiding. Pas in 1950 lezen we er meer over: in veertig gezinnen werd het evangelisatieblad ‘De Goede Tijding’ bezorgd en ook werd toen een begin gemaakt met het huisbezoek aan deze adressen, onder meer door br. Joh. Bouman, ‘wat zeer gewaardeerd wordt’.

‘Actief evangeliseren…’

In 1945 brak in Harkstede de Vrijmaking uit. Onder leiding van dominee Den Ouden besloot meer dan 90% van de gemeenteleden het verband met de Gereformeerde Kerken te verbreken en vormde de vrijgemaakt Gereformeerde Kerk in het dorp. De vrijgemaakten kregen het kerkgebouw in bezit.

De kleine Gereformeerde Kerk van Harkstede moest dus in feite opnieuw beginnen. De kerkdiensten werden toen jarenlang in het plaatselijke dorpshuis aan de Dorpshuisweg gehouden.

Na de Vrijmakiong tot 1970 werden de gereformeerde kerkdiensten in het Dorpshuis gehouden.
Na de Vrijmaking tot 1970 werden de gereformeerde kerkdiensten in het Dorpshuis gehouden.

Met de intrede in 1955 van ds. R. der Nederlanden (1926-2014) – in combinatie met de Kerk van Zuidbroek – werd  het evangelisatiewerk  meer regelmatig ter hand genomen. Bij de huisbezoeken bleek, zo lezen we, dat het moeilijk was om de mensen te bewegen de kerkdiensten te bezoeken, ‘waar ook bij komt dat het gebied van Harkstede uitgestrekt is, zodat de afstand naar de kerk [c.q. naar het dorpshuis, waar de diensten gehouden werden] voor velen vrij groot is’.

De jeugd kreeg ook een taak bij de lectuurverspreiding, toen met Kerst 1955 vierhonderd kerstnummers van het ‘De Goede Tijding’ werden rondgebracht. ‘Een bejaarde vrouw, die geregeld elders in samenkomsten kwam en van hervormden huize is, werd bezocht, nadat zij een keer één van onze diensten had bijgewoond. Sindsdien is zij regelmatig aanwezig en lid geworden van de vrouwenvereniging. Zij wil nu ook graag tot de Kerk toetreden. Een paar meisjes van de gemeente kwamen in contact met een buitenkerkelijk meisje, dat nu ook de jeugdclub bezoekt. Zij zal door de predikant worden bezocht en getracht zal worden haar catechetisch onderwijs te geven. Het werk geschiedt in hoofdzaak door de predikant’, ds. Der Nederlanden, die daar tot 1962 stond. Het huisbezoek leverde ook in latere tijd enige contacten op, maar in 1961 werd tijdens een zogenaamde classicale ‘werkvergadering’ duidelijk dat ‘de gemeenten Harkstede en Zuidbroek te klein zijn om krachtige evangelisatiearbeid te ontplooien’.

In de archieven van de Particuliere Synode Groningen was dat meteen het laatste dat in dit verband over de Kerk van Harkstede meegedeeld wordt.

Een eigen kerkgebouw.

Gereformeerde kerk 'De Rank' te Harkstede.
Gereformeerde kerk ‘De Rank’ te Harkstede (foto: Reliwiki, Andre van Dijk).

Wèl lazen we nog iets over deze Kerk in het rapport dat de gereformeerde (door de Generale Synode benoemde) Deputaten Kerkopbouw in 1968 schreven naar aanleiding van het verzoek van de kerkenraad van Harkstede, te onderzoeken of – met het oog op de toekomstige ontwikkeling van het ledental – een voormalige machineloods zou kunnen worden aangekocht om in te richten als kerkgebouw. De ‘oude’ kerk was in 1945 immers in handen van de vrijgemaakten gekomen. Tot dan toe werden de gereformeerde kerkdiensten gehouden in het dorpshuis ‘wat door de kerkeraad verre van ideaal genoemd wordt’. De kerkenraad had een bouwplan gemaakt waarin voorzien werd in tachtig zitplaatsen. Dát achtten de deputaten echter ’te krap’. In hun iets aangepaste bouwplan zou de Kerk ten behoeve van de kerk(ver-)bouw  fl. 85.000 moeten financieren. De machineloods werd inderdaad aangekocht, aangepast en in 1970 gebruik genomen als kerkgebouw. Daarbij kreeg men financiële ondersteuning van het gereformeerde ‘Deputaatschap voor Hulpbehoevende Kerken’. Het kerkgebouw kreeg de naam ‘De Rank’, in de volksmond vaak ‘Het Witte Kerkje’ genoemd.

Het interieur van 'De Rank' (foto: Reliwiki, Andre van Dijk).
Het interieur van ‘De Rank’ (foto: Reliwiki, Andre van Dijk).

In de PKN.

Toen per 1 januari 2007 de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) werd gevormd door de fusie van de Gereformeerde Kerken en de Nederlandse Hervormde kerk, was inmiddels al besloten de kerkdiensten in de hervormde kerk te houden. Het gereformeerde kerkgebouw ‘De Rank’ werd toen verkocht, nadat daar op 16 juli 2006 de laatste dienst was gehouden.

De ledentallen van de Gereformeerde Kerk te Harkstede tussen 1926 en 2003.
De ledentallen van de Gereformeerde Kerk te Harkstede tussen 1926 en 2003.

Bronnen:

Archief Particuliere Synode der Gereformeerde Kerken in Groningen. Groninger Archieven, Groningen

Generale Deputaten Kerkopbouw GKN, Nota met betrekking tot de ontwikkeling van de Gereformeerde Kerk van Harkstede. Utrecht, 1968

G.J. Kok, ‘Een geheel bijzonder arbeidsveld…’. De evangelisatiearbeid der Particuliere Synode Groningen van de Gereformeerde Kerken in Nederland (1878-2004). Groningen, 2010

© 2016. GereformeerdeKerken.info