De Gereformeerde Kerk van Stadskanaal-Pekelderweg (1919-1980)

De Gereformeerde Kerk van Stadskanaal-Pekelderweg werd geïnstitueerd op 4 november 1919. Maar al ver vóór die tijd werd daar evangelisatiearbeid verricht.

Kaart: Google.
De pijl wijst naar de plaats waar het kerkje stond (kaart: Google).

Inleiding.

De evangelisatiearbeid was in de Provinciale Synode Groningen regelmatig aan de orde geweest, maar er zat eigenlijk nauwelijks schot in. In 1860 werd weliswaar de voormalige zendeling in China, H.D. van Gennip, gedurende enige tijd als provinciale evangelisatie-colporteur aangesteld, maar pas in 1878 werd een provinciaal deputaatschap ingesteld, dat bovendien een moeizame start doormaakte. Er gebeurde te weinig, ook volgens de plaatselijke kerken.

Juist in het veengebied van Zuidoost-Groningen was behoefte aan evangelisatiearbeid. De vele veenarbeiders in die streken waren, afgezien van hun vaak erbarmelijke omstandigheden, van het geloof geheel vervreemd of daarmee onbekend. De Christelijke Afgescheidene Gemeente van Stadskanaal, op 10 april 1835 door ds. H. de Cock (1801-1842) geïnstitueerd, wist daarover mee te praten. Haar grondgebied was zeer uitgebreid, doorsneden van kanalen  en wijken om turf af te voeren, en overigens ook vaak moeilijk begaanbaar (de classis Stadskanaal lag zelfs deels in Drenthe). De dorpen die onder het pastoraat van Stadskanaal vielen waren, evenals Stadskanaal zelf, meestal zeer langgerekte plaatsen, gebouwd langs veenkanalen.

Het huisbezoek dat de ambtsdragers, predikanten, ouderlingen en diakenen hadden af te leggen was zwaar werk. De afstanden waren lang en er ging veel tijd mee heen. Het uitgebreide grondgebied van de Christelijke Afgescheidene Gemeente van Stadskanaal was al in 1863 in zes kerkwijken verdeeld ‘omdat de leeraar de gemeente naar eis niet kan bezoeken’. De kerkenraad wilde dat ouderlingen en diakenen minstens twee maal per jaar bezoeken aflegden in hun wijk.  Geen wonder dat hier en daar de wens op stak om een eigen gemeente  te beginnen.

Een evangelisatiepost.

Ds. L.J. Hulst ().
Ds. L.J. Hulst (1825-1922), die in 1874 naar Amerika emigreerde.

Ds. L.J. Hulst (1825-1922) werd in 1864 predikant bij de Christelijke Afgescheidene Gemeente van Stadskanaal. We weten dat hij in elk geval zo nu en dan in ‘Pekelerweg’ kwam, tussen Stadskanaal en Nieuwe Pekela. Gedurende de laatste jaren van zijn predikantschap in Stadskanaal werd op zijn initiatief met de kerk van Wildervank overlegd of het niet mogelijk was tussen die beide gemeenten, aan de  Pekelderweg, een lokaal te bouwen dat voor evangelisatiewerk kon dienen, waar catechisaties gehouden konden worden en waar in de wintertijd zou worden gepreekt. In de winter was de reis naar de kerk in Stadskanaal immers extra zwaar.

Wildervank wilde de helft van de kosten op zich nemen, de kerk van Stadskanaal ook wel, maar die was blut. De kerkenraad ging dus op zoek naar geldschieters. Maar dat viel niet mee, want zelfs de rente van een lening was teveel voor de geheel afwezige draagkracht van de ‘Kanoalster’ gemeente. De kerkenraad moest zelfs ‘geduld of gratie’ vragen aan de weduwe van J.R. Brouwer, die nog rente moest ontvangen.

Maar toch kwam het met de financiën voor het hulpkerkje ‘bij het Springersverlaat’ in orde. Albert Moorlag uit Nieuwe Pekela leende de kerk van Stadskanaal fl. 600 tegen 5% rente. Maar toen een van de andere geldschieters,  die geld geleend had voor de bouw van een nieuwe pastorie in Stadskanaal, zijn geleend geld terugvroeg – hij had het zélf nodig – werd dus maar de fl. 600 van Moorlag aan hem uitbetaald met het verzoek de resterende fl. 100 het volgende jaar te mogen terugbetalen…

De Christelijke Gereformeerde Gemeente van Wildervank had intussen van A. Post uit Winschoten aan de Pekelderweg voor rond de fl. 750 ‘een huis met erf’ kunnen kopen dat als ‘zendingsstation’ zou worden aangepast. In een contract legden de kerken van Stadskanaal en Wildervank hun afspraken betreffende de gezamenlijke evangelisatiearbeid aan de Pekelderweg vast.

Het Contract.

Het oude chr. Afgescheiden van Wildervank (1841-1911).
Het oude Afgescheiden kerkje van Wildervank (1841-1911).

In het Contract van Samenwerking werd duidelijk aangegeven dat beide gemeenten onderling overeengekomen waren om, ‘ter uitbreiding van het koninkrijk Gods, gemeenschappelijk te arbeiden te Stadskanaal beneden het zgn. Springersverlaat’. Het ‘Springersverlaat’ (of ‘Eerste Verlaat’) is de eerste sluis die in 1789 werd aangelegd in het nieuw aangelegde ‘Stads-kanaal’. In de loop van de 19e eeuw werd het kanaal verder in zuidoostelijke richting gegraven. Veel winkeliers vestigden zich in de buurt van de in het kanaal aangelegde schutsluizen. Daar moesten turfschippers vaak aanleggen om hun beurt om geschut te worden af te wachten. De eerste schutsluis dankt zijn naam, ‘Springersverlaat’, aan de eerste verlaatmeester van de sluis, Jurriën Willems Springer (1794-1869).  Hij was niet alleen verlaatmeester, maar ook winkelier, bakker en landbouwer. De turfschippers waren een van de doelgroepen voor de evangelisatie!

Turfgravers.
Turfgravers.

Het ‘huis met erf’ dat van Post gekocht was, zou dus worden aangepast ‘ten einde hetzelve tot een geschikt lokaal voor evangelisatiearbeid in te richten. Afgesproken werd dat de gelden die voor aankoop en vertimmering nodig waren opgebracht zouden worden door de collecten bij de godsdienstoefeningen en door de huuropbrengst van de voorkamer van het aangekochte huis.

Het contract legde ook de áard van het evangelisatiewerk in Pekelderweg vast: dit ‘zal bestaan in prediken en catechiseren’ door de beide dominees van Wildervank en Stadskanaal, namelijk: op één dag in de week twee keer catechiseren en twee keer preken. Maar als éen van de dominees wilde en gelegenheid had, of als een ándere predikant, een candidaat of een student, een liefdebeurt wilde vervullen, dan zou dat ook op zondag mogen plaatsvinden. Mocht na verloop van tijd een genoegzaam aantal leden zich willen verenigen tot een afzonderlijke Christelijke Gereformeerde Gemeente, dan zouden beide kerkenraden daarover oordelen en naar bevind van zaken handelen. Dát waren de afspraken.

Aan het werk!

In 1872 begon het evangelisatiewerk aan de Pekelderweg. Gewoonlijk werden de diensten gehouden op een avond in de week. Men begon in november en ging er de hele winter mee door. Een commissie zorgde dat alles goed ging. Het waren afgevaardigden van de kerk van Stadskanaal en van die te Wildervank. De leden van de allereerste commissie waren (van Stadskanaal) ds. Hulst, H.W. Smit, J. Duyn en E.L. Hubbeling, en van Wildervank ds. Kuiper, D.H. Venema, Jac. J. Brouwer en H.S. Kiel.

In het vervolg gingen dus zowel de predikanten van Wildervank als die van Stadskanaal geregeld in Pekelderweg voor. Dat waren tussen 1873 en 1919 (toen de kerk van Stadskanaal-Pekelderweg geïnstitueerd werd) van Wildervank achtereenvolgens de predikanten R.T. Kuiper (1826-1894), H. van Hoogen (1836-1907), T. Oegema (1859-1912) en M. Meijering (1866-1948); en van Stadskanaal de predikanten L.J. Hulst, H. op ‘t Holt (1830-1890), W. Fokkens (1857-1932) en H.J. Heida (1875-1964).

Ds. H.J. Heida () sopeelde bij de totstandkoming van de chr school en de kerk in Pekelderweg een belangrijke rol
Ds. H.J. Heida (1875-1964), hier op latere leeftijd, speelde bij de totstandkoming van de chr. school en de kerk in Pekelderweg een belangrijke rol.

In de begintijd kwam ook ds. Hulst dus regelmatig in Pekelderweg preken en catechiseren. Toen hij op een zondagmiddag na de preek terug wandelde naar Stadskanaal, stak er noodweer op. Ouderling Dun, in Pekelerweg woonachtig, nodigde hem daarom uit de nacht bij hem door te brengen: ‘U kunt wel in het kanaal waaien!’ Ds. Hulst bleef de nacht over, maar ondertussen werden zijn vrouw en kinderen in Stadskanaal ongerust. Ze kenden de verraderlijkheid van de duisternis in het veen. Ze vroegen aan buren en aan anderen of iemand de predikant ook gezien had.Nee, niemand had hem voorbij zien gaan. De volgende ochtend vertelde een winkelier het praatje dat ds. Hulst ’s nachts niet thuis geweest was, want hij zou er wel tussenuit geknepen zijn!  (In die tijd speelde een schandaal rond de Afgescheiden ds. P. Woudsma (1835-1872) van Ulrum – deze had in 1868 zijn gezin in de steek gelaten en had zich met een meisje uit zijn gemeente uit de voeten gemaakt richting Amerika.) De winkelier zal met rode konen flink op z’n neus gekeken hebben toen ds. Hulst zijn winkel binnenstapte, terwijl hij z’n praatjes verkondigde. Waarmee de roddel meteen uit de wereld was.

De voortgang van het werk.

In 1873 werd door meester Olthof uit Wildervank in Pekelerweg een zondagsschool opgericht. Daarvoor was best veel belangstelling; in 1900 waren er zo’n honderd kinderen, die van drie leerkrachten les kregen.  De financiële resultaten van het werk rond het Springersverlaat waren echter niet om over naar huis te schrijven, want de staat van inkomsten en uitgaven eindigde elk jaar met een tekort van ongeveer fl. 40. Afgesproken werd om jaarlijks een extra collecte te houden om de tekorten op te vangen.

In 1894 werd voor het eerst gesproken over de mogelijkheid om rond het Springersverlaat een zelfstandige Gereformeerde Kerk te institueren. Maar de kosten daarvan waren te hoog, zodat het plan in de ijskast belandde. Wel werd het evangelisatiewerk rond 1897 uitgebreid: nu werd er in Pekelerweg niet alleen in de winter-, maar ook in de zomermaanden geëvangeliseerd, gecatechiseerd en gepreekt.

In 1909 werd in Stadskanaal de gereformeerde Poststraatkerk gebouwd, tervervanging van de kerk uit 1841.
In 1909 werd in Stadskanaal de gereformeerde Poststraatkerk gebouwd, ter vervanging van het kerkje uit 1841.

De predikanten van Wildervank en Stadskanaal gingen dus tussen 1900 en 1912 dus gewoon bij toerbeurt wekelijks op zondagavond  voor, en heel soms ook die van Nieuwe Pekela: M. Meijering, N.P. Littooij (1869-1909) en T.J. Hagen (1877-1949). Door de week werden de catechisaties gehouden. Elke predikant had z’n eigen werkrooster. Ds. Fokkens van Stadskanaal hield er in de winter van 1901/1902 bijvoorbeeld op maandag catechisatie vanaf half drie tot diep in de avond. Achtereenvolgens kwamen de kinderen beneden 12 jaar, daarna de ’jongelingen en jongedochters’, en ‘s avonds  de gehuwden. En dan moest dominee nog terug naar huis!

Op 13 augustus 1908 werd tijdens een vergadering gesproken over het opknappen van het lokaal. Maar moest er een restauratie plaatsvinden of kon er beter een nieuw kerkje gebouwd worden? Architect J. Linzel uit Stadskanaal was aanwezig en afgesproken werd dat hij een bestek en een begroting zou maken voor de verlenging van het gebouw met drie meter. De kosten daarvan bleken fl. 2.000 te moeten bedragen. Dat was teveel van het goede; men beperkte zich toen tot het meest noodzakelijke onderhoud aan de woning.

Een christelijke school (1914) en een nieuwe kerk (1917).

In 1939 vierde de school het vijfentwintigjarig bestaan.
In 1939 vierde de school het vijfentwintigjarig bestaan.

In 1913 werd op initiatief van ds. Heida van Stadskanaal in Pekelerweg een christelijke schoolvereniging opgericht; in die tijd werd het stichten van een School met den Bijbel ‘een uitnemende vorm van evangelisatie’ geacht. Wel moest er een startkapitaal komen voor de bouw van de school. Collectes in, en in de omgeving van, Stadskanaal brachten fl. 1.100 op. In 1914 kon de school worden geopend.

Sindsdien dachten steeds meer gereformeerden rond het Springersverlaat om een eigen kerk te stichten, maar vooral financiële bezwaren hielden het plan tegen. Toch wilde men een nieuwe stimulans aan het evangelisatiewerk geven door het aangekochte huis, dat inmiddels te klein geworden was, te vervangen door een heus kerkgebouwtje. De gemeenteleden rond het Springersverlaat  gaven daar gul voor want in 1916 werd door hen voor dat doel meer dan fl. 700 opgebracht.

In 1917 werden aannemers uitgenodigd plannen en prijsberekeningen voor een kerkgebouw te maken. Het kerkje moest een capaciteit van ongeveer zeventig personen hebben. Van Kelckhoven uit Wildervank en Bolt en Klootsema uit Stadskanaal schreven in en R. Bolt kreeg de opdracht het plan uit te voeren voor een bedrag van fl. 3.794. Schilder Ter Veen sleepte voor fl. 260 het verfwerk in de wacht. De kerkzaal in het gebouwtje moest een afmeting van 7 bij 12 meter hebben. In totaal kostte de bouw van het kerkje fl. 5.500; door het plaatsen obligaties werd het bedrag voor de bouw  binnengehaald. Trouwens: ook het huis voor de kerk kreeg een flinke opknapbeurt.

De kerk zelfstandig (1919).

De gereformeerde kerk van Stadskanaal-Pekelderweg.
De gereformeerde kerk van Stadskanaal-Pekelderweg.

Op Nieuwjaarsdag 1917 deelde ds. Heida van Stadskanaal mee dat de gemeenteleden in Pekelerweg nu toch echt een eigen zelfstandige Gereformeerde Kerk wilden vormen. In de streek rond het Springersverlaat waren steeds meer gereformeerden komen wonen; men vond die stap aanvaardbaar. De kerkenraden van Stadskanaal en Wildervank gingen akkoord. Bovendien zegden ze toe de helft van de schuld op zich te zullen nemen en daarnaast gedurende de eerste jaren een nog nader te bepalen steunbedrag te geven. De classis hielp ook mee. Afgesproken werd de nieuwe kerk ‘Gereformeerde Kerk te Stadskanaal-Pekelderweg’ te noemen. In december werd de financiële kant van de zaak afgewikkeld, en werden de notulenboeken en andere papieren van het evangelisatiewerk in Pekelweg overgedragen.

Nadat op 23 september 1919 de grenzen met de kerken van Stadskanaal, Wildervank, Nieuwe Pekela en Gasselternijveen werden vastgesteld, kon op 4 november 1919 de Gereformeerde Kerk van Stadskanaal-Pekelderweg geïnstitueerd worden. Dat gebeurde door de bevestiging van de pas gekozen ambtsdragers: K. Loerop (preses), hoofdmeester J.H. ten Hoor (scriba), R. Groenwold, J.H. Wagenaar en W. Mulder.

Er moest natuurlijk van alles geregeld worden: men probeerde een avondmaalstel te verkrijgen, een doopvont zou worden aangeschaft; er werden aan weerszijden van de preekstoel ouderlingen- en diakenbanken getimmerd, en men regelde de catechisaties, die vooralsnog door consulent ds. K. van Anken (1881-1951) van Wildervank zouden worden gegeven. Ook werd een orgel geplaatst, dat geleend was van S.J. Koning. Het beviel zó goed dat men het kort daarop voor fl. 200 kocht.

Een eigen predikant.

Ds. H.R. Pel mewtr echtgenote en hun tweaeling (foto: Geref. Kerk )...') 1872/1980'-.
Ds. H.R. Pel (1894-1967) met echtgenote en hun tweeling (foto: ‘Geref. Kerk (…) 1872-1980’).

De kerkenraad ging uiteraard meteen op zoek naar een eigen predikant. Men bracht vijf vergeefse beroepen uit, maar het zesde, dat werd uitgebracht op candidaat H.R. Pel (1894-1967) uit het Friese Schraard, was succesvol.

Ondertussen  had men ook plannen gemaakt voor de bouw van een pastorie naast de kerk. Architect Warringa uit Nieuw Buinen maakte het ontwerp. Toen de predikant op 10 oktober 1921 in het dorp ontvangen werd en in de kerk een warme ontvangst kreeg, werd ook de pastorie aan de kerkenraad overgedragen. Op 16 oktober dat jaar deed de eerste predikant van Stadskanaal-Pekelderweg intrede.

Ds. Pel  was van 1921 tot 1925 predikant in het dorp. Hij werd opgevolgd door achtereenvolgens de kandidaten J. Attema (1900-1956), die van 1925 tot 1928 aan de kerk verbonden was, A. Schouten jr. (1905-1984), die er van 1930 tot 1935 stond, en G. Leene (1909-1987) die er van 1935 tot 1944 predikant was.

De pastorie van de kerk in Pekelderweg (foto: Geref. Kerk (...) 1872-1980).
De pastorie van de kerk in Pekelderweg (foto: ‘Geref. Kerk (…) 1872-1980’).

De Vrijmaking.

Na het vertrek van ds. Leene naar Naaldwijk (het was Vrijmakingstijd!)  werd een beroep uitgebracht op candidaat W.H. de Boer (1917-2012), op dat moment hulpprediker in Den Haag. Hoewel hij het beroep aangenomen had bleek al héél snel  dat hij sympathiseerde met de Vrijmaking. Na veel overleg werd het beroep toen vernietigd. Tóch kon de Vrijmaking in Stadskanaal -Pekelderweg niet voorkomen worden. Op 23 februari 1945 trad een derde deel van de gemeente uit het kerkverband en sloot zich bij de Vrijmaking aan (in 1946 had die gemeente 111 leden). Men hield onder leiding van (inmiddels dominee) De Boer eigen kerkdiensten in de christelijke school in Pekelderweg, maar het ledental daalde al snel, zodat de vrijgemaakte kerk in 1969 opgeheven en bij Stadskanaal gevoegd werd.

De Gereformeerde Kerk van Stadskanaal-Pekelderweg had na de Vrijmaking nog geen tweehonderd leden over. Maar door verdubbeling van de kerkelijke bijdragen lukte het toch een  eigen predikant te beroepen:  ds.  T. Klein (1905-1978) van Woldendorp die van 1945 tot 1948 aan de kerk van Stadskanaal-Pekelderweg verbonden was.  Hij werd opgevolgd door ds D. de Vries  Jzn (1888-1957) die er van 1948 tot 1955 stond. Te constateren is dat in Stadskanaal-Pekelderweg nooit sprake was van lange vacaturetijden.

De kerk krimpt.

De ledentallen van de Gereformeerde Kerk Stadskanaal=-Pekelderweg tussen .
De ledentallen van de Gereformeerde Kerk Stadskanaal-Pekelderweg tussen 1920 en 1980.

Ondertussen werd het ledental van de kleine kerk geringer. Vandaar dat besloten werd om in combinatie met de kerk van Stadskanaal ds. W. Stuursma (1919-2010) te beroepen. Hij stond er van 1958 tot 1963. Na diens vertrek naar Dokkum werd door de classis besloten geen handopening meer te geven voor het beroepen van een eigen predikant, maar classisbeurten te geven, dat wil zeggen dat in Stadskanaal-Pekelderweg voortaan zo veel als mogelijk was classispredikanten zouden voorgaan, en anders leesdiensten zouden worden gehouden.

In 1974 werd besloten de kerkruimte te verkleinen door ter hoogte van de galerij – achterin de kerk – een  gordijn op te hangen. Het werd duidelijk dat pogingen om de zelfstandigheid van de kerk nog veel langer te handhaven zouden stranden. Predikanten uit de kerken in de omgeving wilden er trouwens meestal niet meer voorgaan; de voorgangers moesten toen van buiten de classis gevraagd worden, of er werden leesdiensten gehouden.

In januari 1976 werd tijdens een gemeentevergadering besloten in het vervolg de middagdiensten – als er tenminste geen predikant gevonden kon worden – in de Poststraatkerk te Stadskanaal te houden. Enkele maanden later, in mei, werd besloten dit voor álle middagdiensten te doen. De morgendiensten in bleven Pekelderweg nog bestaan.

Opgeheven en gesloopt.

Een oude foto van het kerkje in Pekelderweg.
Een oude foto van het kerkje in Pekelderweg.

Het vinden van ambtsdragers was al enige tijd problematisch. Het verenigingsleven werd steeds moeilijker vol te houden. Redenen genoeg om aan te sturen op een samenwerkingsverband met Stadskanaal, als eerste stap naar de opheffing van de kerk van Stadskanaal-Pekelderweg. Afspraken daarover werden in 1979 genomen, en al snel werd besloten de kerk per 1 juli 1980 op te heffen.

Ds. Stuursma.
Ds. W. Stuursma (1919-2010).

De laatste kerkdienst werd gehouden op 29 juni 1980, onder leiding van ds. Stuursma. Hij preekte naar aanleiding van Jesaja 55: ‘Het Woord zal niet ledig tot Mij wederkeren’.  Het kerkje van de Pekelderweg werd in 1987 gesloopt.

Bronnen en literatuur:

Wim Elzen, Gereformeerde Kerk Stadskanaal-Pekelderweg 1872–1980. Stadskanaal, 1988

Dirk Mulder, Anders dan de wereld. Anderhalve eeuw Gereformeerde Kerk in Wildervank. 1835-1985. Wildervank, 1985

W.H. van der Ploeg, Kijk op een kerk. De geschiedenis van de Gereformeerde Kerk te Stadskanaal van 1835 tot 1940. Stadskanaal, 1971

© 2016. GereformeerdeKerken.info.