Onderzoek naar het aantal ‘dienstdoende, van oorsprong gereformeerde, kerkelijke gebouwen binnen de PKN’.
De redactie van GereformeerdeKerken.info heeft de laatste tijd uitvoerig onderzoek gedaan naar het aantal per 1 augustus 2020 (binnen de Protestantse Kerk in Nederland) dienstdoende van oorsprong gereformeerde kerkelijke gebouwen. Daaruit blijkt dat deze nog ruimschoots aanwezig zijn.
Inleiding.
Ook onze website maakte in de vijf jaar van haar bestaan regelmatig melding van de sluiting van (voormalig) gereformeerde kerkgebouwen, en de laatste tijd maakten we er een gewoonte van om de laatste dienst in die gereformeerde kerkgebouwen te volgen en daarvan op onze website verslag te doen. Je zou daarom misschien de indruk kunnen krijgen dat vooral de (vroegere) gereformeerde kerkgebouwen getroffen werden en worden door kerksluiting. Wie het echter enigszins bijhoudt kan waarnemen dat kerksluiting even goed plaatsvindt bij kerkelijke gebouwen van andere denominaties, binnen en buiten de Protestantse Kerk in Nederland; al maken we daarvan op onze website om voor de hand liggende redenen over het algemeen geen melding.
Een ’tweede leven’ voor kerkgebouwen.
Over het algemeen worden in ons land vooral oude architectonisch en historisch belangrijke (binnen de PKN vooral voormalig hervormde) kerkelijke gebouwen op een gegeven moment nogal eens overgedragen aan (vaak provinciale) stichtingen die zich ten doel stellen kerkelijk erfgoed nauwgezet te bewaren en zo nodig te restaureren. Soms worden die kerkgebouwen ‘terug gehuurd’ voor het houden van kerkdiensten, maar vaak worden de erediensten in het vervolg in een van de resterende plaatselijke kerkelijke gebouwen gehouden, die dan eventueel worden gemoderniseerd en/of uitgebreid. Hier en daar is ook de trend zichtbaar dat kerkgebouwen worden omgebouwd tot ‘multifunctionele dorpscentra’ met een kerkzaal of met althans de mogelijkheid er kerkdiensten te houden.
Ook worden buiten gebruik gestelde kerkelijke PKN-gebouwen soms overgenomen door een andere kerkelijke denominatie, zodat dan vaak de opgeluchte verzuchting geslaakt wordt dat het betreffende gebouw ‘in elk geval een kerk blijft’. Vaak is dat ook níet het geval: kerken worden ook nogal eens verkocht om te worden gesloopt of – wat aanmerkelijk aangenamer klinkt – omgebouwd tot wooneenheden, of – bij kleinere kerken – aangepast als woning, soms zelfs inclusief het orgel.
Kerksluiting: een gevoelige zaak…
Voor wat de PKN betreft kan nog gewezen worden op de combinatie van de ontkerkelijking en de gevolgen van het zgn. Samen-op-Wegproces tussen Gereformeerde Kerken en Hervormde Gemeenten. In verband daarmee moe(s)t nogal eens gekozen worden welke kerk(en) zou(den) moeten worden afgestoten en welke kerk(en) in het vervolg als protestants kerkgebouw dienst gaat doen.
Verstandige kerkenraden gaan bij de besluitvorming over kerksluiting zeer nauwgezet en onbevooroordeeld te werk, gaan niet over één nacht ijs en laten zich niet leiden door emotionele gehechtheid aan een ‘eigen’ geliefd kerkgebouw, maar onderzoeken nuchter en realistisch (of laten dat doen door een externe instantie) de voor- en nadelen van de kerkgebouwen waartussen gekozen moet worden en bespreken alles voortdurend transparant en duidelijk met de gemeenteleden.
Ook als meerdere kerken in een plaats moeten verdwijnen is het verstandig, indien mogelijk, evenwicht te bewaren bij de sluiting van gereformeerde en/of hervormde kerkgebouwen. Er zijn namelijk in ons land rampen gebeurd doordat kerkenraden bij de besluitvorming de ene keer het één, en korte tijd later ineens iets heel anders besluiten, zoals ongeveer tien jaar geleden gebeurde, toen een kerkenraad, na een eerder genomen besluit om twee gereformeerde kerken en één hervormd kerkgebouw te sluiten, plotseling een totaal andere beslissing bekend maakte, namelijk om ‘alleen’ alle vier gereformeerde kerken tegelijk te sluiten, waarbij ook nog de opmerking gemaakt werd dat ‘gereformeerden toch niet zo aan hun kerkgebouwen gehecht zijn’. Het vreselijke resultaat heeft men geweten.
Kortom: kerksluiting is een gevoelige kwestie, zowel voor hervormden als voor gereformeerden. Wil men zoveel mogelijk de vrede handhaven dan is hier voorzichtigheid de moeder van de porseleinkast.
Gereformeerd kerkelijk erfgoed ruimschoots aanwezig.
Afgaande op de berichten op deze website – en niet alleen daar – over buiten gebruik gestelde gereformeerde kerkgebouwen, zou men kunnen denken dat het aantal van oorsprong gereformeerde kerken zo langzamerhand wel drastisch uitgedund zal zijn en dat het een kwestie van tijd is dat van de laatste van oorsprong gereformeerde kerk de deuren gesloten zullen worden. Dat zal misschien ooit wel eens gebeuren, maar voorlopig nog niet, zo blijkt uit onderzoek.
Doel en werkwijze van het onderzoek.
De redactie van GereformeerdeKerken.info stelde de afgelopen tijd namelijk een uitvoerig en nauwgezet onderzoek in naar het aantal oorspronkelijk als gereformeerde kerk gestichte kerkelijke gebouwen die per 1 augustus 2020 nog steeds dienst doen als kerkelijk gebouw van een Gereformeerde Kerk (PKN) of van een Protestantse Gemeente in ons land. Dát was dus het doel van het onderzoek.
Níet meegeteld werden …
Allereerst moet nadrukkelijk worden opgemerkt, dat uit de bovenstaande doelstelling voortvloeit dat niet meegeteld werden de talloze kerkelijke gebouwen die gezamenlijk door gereformeerden en hervormden werden opgericht.
Evenmin werden de van oorsprong gereformeerde kerkelijke gebouwen meegeteld die op enig moment verkocht werden aan een ander kerkgenootschap en daar als zodanig al dan niet nog steeds dienst doen.
Ook de gereformeerde kerkgebouwen die inmiddels werden omgebouwd tot particuliere woningen dan wel tegenwoordig gebruikt worden als opslagplaats e.d., werden uiteraard niet meegeteld.
De werkwijze.
Uitgegaan werd van het onlangs verschenen Jaarboek 2020-2021 van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). Daarin worden – onderverdeeld in de elf classes – alle kerkelijke gemeenten, behorende tot de PKN met name genoemd, onder meer ook met de namen en adressen van de in gebruik zijnde kerkelijke gebouwen. In het Jaarboek wordt naast de Evangelisch-Lutherse Gemeenten melding gemaakt van de tot de PKN behorende Gereformeerde Kerken, Hervormde Gemeenten en Protestantse Gemeenten.
We begonnen ons onderzoek door na te gaan in welke kerken/gemeenten volgens het PKN-Jaarboek van oorsprong gereformeerde kerkelijke gebouwen in gebruik zijn. Die hoedanigheid (‘van oorsprong gereformeerd’) stond natuurlijk niet in het Jaarboek vermeld, maar moest worden nagegaan aan de hand van onder meer een aantal (niet geheel onfeilbare) lijsten van kerkgebouwen, Jaarboeken van de Gereformeerde Kerken in Nederland, vele gedenkboeken en literatuur over kerkelijke bouwkunst, enz.
Telkens wanneer voor een bepaalde kerk of gemeente zonder twijfel vastgesteld werd dat het om een van oorsprong gereformeerd kerkgebouw ging – wat in de meeste gevallen vrij gemakkelijk kon worden bepaald – werd via de kerkelijke website van de betreffende kerk/gemeente gecontroleerd of het onderzochte kerkgebouw nog steeds dienst deed. Wanneer bij de redactie van GereformeerdeKerken.info onduidelijkheid bestond over een bepaald kerkgebouw, werd met de betreffende kerkenraad contact opgenomen.
Het resultaat en de eindcontrole.
Uiteindelijk kwam een lijst tot stand van in totaal ruim 500 kerkelijke gebouwen waarvan met zekerheid was vastgesteld dat ze oorspronkelijk door een gereformeerde kerkenraad gebouwd werden, en nog steeds als (een van de) kerkgebouw(en) van een Gereformeerde Kerk of een Protestantse Gemeente binnen de PKN gebruikt worden; zijnde de doelstelling van het onderzoek.
Tenslotte werden aan de hand van het officiële gereformeerde kerkelijk handboek Gemeenten en Predikanten (Leusden, 1992) alle daarin vermelde plaatselijke Gereformeerde Kerken opnieuw bij langs gegaan en werden nogmaals hun (eventuele) kerkgebouwen gecontroleerd aan de hand van onder meer de kerkelijke websites. Daaruit bleek dat in het PKN-Jaarboek een paar gemeenten en kerkgebouwen per abuis niet vermeld worden, die alsnog – na de gebruikelijke controles – aan de uiteindelijke database werden toegevoegd. Per 1 augustus 2020 is het in de lijst vermelde aantal “van oorsprong gereformeerde en nog steeds binnen de PKN dienst doende kerkelijke gebouwen” in totaal 509.
De verdeling over het land.
De kerken en gemeenten die tot de PKN behoren worden in het PKN-Jaarboek 2020-2021 ingedeeld in elf classes. Anders dan destijds in de Jaarboeken van de Gereformeerde Kerken in Nederland lopen deze classes niet overal parallel aan de provinciegrenzen in ons land. We vermelden hier daarom zowel de grafieken die betrekking hebben op de provincies (hierboven), als die betreffende de classes (hieronder).
Hieronder geven we ook de absolute cijfers weer. De aantallen dienstdoende, van oorsprong gereformeerde kerkgebouwen binnen de PKN, ingedeeld per provincie zijn als volgt:
Tenslotte vermelden we de absolute aantallen van de dienstdoende van oorsprong gereformeerde kerkgebouwen binnen de PKN per classis:
(Het feit dat het totaal aantal kerken in Noord-Brabant en Limburg op de provinciale lijst niet overeenkomt met dat in de classicale lijst, komt omdat in het Jaarboek PKN-2020-2021 één van oorsprong gereformeerd Zeeuws kerkgebouw door de classicale indeling bij Noord-Brabant gerekend wordt.)
© 2020. GereformeerdeKerken.info