Inleiding.
De Afscheiding van 1834, op 14 oktober dat jaar in Ulrum begonnen onder leiding van ds. H. de Cock (1801-1842), leidde tot het ontstaan van ‘De Gereformeerde Kerken in Nederland’, toen de uit de Afscheiding afkomstige ‘Christelijke Gereformeerde Kerk’ op 17 juni 1892 fuseerde met de ‘Nederduitsche Gereformeerde Kerken’, afkomstig uit de Doleantie.
‘Liefde en offer mengen…’.
Geen wonder dat in 1934 de honderdjarige geboortedag van de Afscheiding nadrukkelijk herdacht werd. Natuurlijk besteedden de landelijke kerkelijke bladen, ‘De Bazuin’ en ‘De Heraut’, met speciale uitgaven uitvoerig aandacht aan dat feit, maar ook de plaatselijke en regionale kerkelijke bladen maakten er uitvoerig gewag van. Verder kwam een groot aantal andere publicaties over 100 jaar Afscheiding van de persen, zowel landelijk als plaatselijk, ja zelfs in het buitenland, natuurlijk vooral in de door Nederlandse gereformeerde emigranten bevolkte Amerikaanse gebieden, zagen publicaties het licht.
De Generale Synode Middelburg 1933 riep op de Afscheiding te herdenken door het houden van een dank- en bededag op 14 oktober 1934, ‘want de Heere heeft groote dingen aan ons gedaan, dies zijn wij verblijd’. Ook werd opgeroepen te bidden, ‘opdat wij bewaard mogen blijven voor afwijking van de Waarheid, voor geestelijke inzinking en voor verslapping in de praktijk der godzaligheid’. De synode riep op om op zondag 14 oktober ‘liefde en offer te mengen’, en in de kerken te collecteren voor de kleine, hulpbehoevende Gereformeerde Kerken in het land, die zonder hulp van andere Kerken moeite hadden het hoofd boven water te houden.
Vele publicaties.
Talloze kleine en grote herdenkingsgeschriften verschenen in 1934, waarbij ook plaatselijke gedenkschriften. Enkele van de talloze boeken die indertijd de aandacht trokken waren – in willekeurige volgorde – die van J. Verhagen: Een donkere bladzijde uit Neerland’s historie; van dr. G. Keizer: De Afscheiding van 1834; van dr. B. Wielenga: De Reformatie van 1834; van dr. K. Schilder: De Dogmatische beteekenis der Afscheiding ook voor onzen tijd; en een heruitgave door dr. J.C. Rullmann van het bekende geschrift door mr. G. Groen van Prinsterer: De Maatregelen tegen de Afgescheidenen aan het Staatsregt getoetst.
Ook de Generale Synode van de (‘voortgezette’) Christelijke Gereformeerde Kerk (die in 1892 niet meedeed met de kerkfusie) gaf een gedenkboek uit onder redactie van ds. J. Geels: Gedenkboek uitgegeven bij de herdenking van het Eeuwjaar der Afscheiding (…). Zelfs aan de (wat grotere) kinderen werd gedacht: M. Rompelman schreef: Als kinderen vragen. En in Amerika verscheen onder veel meer: The Secession of 1834, door ds. I. Van Dellen.
Officiële samenkomsten met tentoonstelling.
Op 10, 11 en 12 oktober 1834 werd bovendien een serie samenkomsten ter herdenking van de Afscheiding gehouden, die plaatsvond in Utrecht. Daartoe was een ‘Comité ter herdenking van de Afscheiding 1834’ gevormd, waarin onder meer zitting hadden dr. H. Colijn en uitgever J.H. Kok te Kampen. Een van de belangrijke activiteiten van de herdenking werd gevormd door de grote tentoonstelling van geschriften en foto’s betreffende de Afscheiding. In het ‘Comite voor de tentoonstelling’ hadden onder meer zitting prof. dr. A. Goslinga en prof. dr. G.M. den Hartogh, prof. dr. S. Greydanus en dr. G. Keizer, terwijl uitgever J.H. Kok de penningen beheerde. De bijeenkomsten te Utrecht werden zorgvuldig voorbereid; zo was er ook een ‘Commissie van Ontvangst’ samengesteld. Tijdens de bijeenkomsten was ‘het rooken te allen tijde verboden, dus ook voor of na de vergadering’.
Het programmaboekje (het laden daarvan kan misschien even duren!) dat werd uitgegeven toont alle activiteiten die van woensdag tot en met vrijdag georganiseerd waren. Het begon allemaal met een dank- en bidstond in de Westerkerk aan de Catharijnekade te Utrecht en na afloop was er een Ontmoetingsplaats; ‘er worden geen toespraken gehouden; er wordt geen programma afgewerkt; het is alleen een gelegenheid tot ontmoeting en gezellige conversatie’.
Op donderdag 11 oktober ontkwam men echter niet aan toespraken: prof. Schilder, dr. Colijn, dr. J. Ridderbos, dr. G. Ch. Aalders, ds. I. van Dellen uit Amerika en dr. Noordtzij namens de familie van ds. Hendrik de Cock, zij allen vergastten de aanwezigen op hun analyses en historische overzichten. De ministers van Onderwijs (mr. H.P. Marchant), van Justistie en Eeredienst (mr. J.B.H. van Schaik) en de minister van Binnenlandse Zaken (mr. J.A. de Wilde) zouden ook aanwezig zijn. Na de ínspanningen volgde de óntspanning tijdens een gemeenschappelijke maaltijd in de Koffiezaal en een gezellig samenzijn in de Grote Zaal van gebouw Tivoli. Maar ook dáar toespraken, koor- en samenzang, inclusief het Wilhelmus. Ook de vrijdag was van half tien ’s ochtends tot vijf uur ’s middags goed bezet met toespraken, weliswaar gelukkig afgewisseld door een pauze.
Velen zullen ongetwijfeld als klapstuk ervaren hebben de ‘Historische Tentoonstelling over de Afscheiding’ in het Geografisch Instituut aan de Drift te Utrecht. Daar lagen tafels vol met talloze geschriften, foto’s en andere illustraties ter inzage, in een – eerbiedig gezegd – overvolle opstelling. Men hoefde niet te raden welke geschriften daar allemaal waren uitgestald, want er was door W.H. van Zuylen een heuse ‘Catalogus van de Tentoonstelling met betrekking tot de Afscheiding van 1834’ samengesteld, 85 pagina’s dik, met zorgvuldig in rubrieken gerangschikte documenten; ook al zouden we dat tegenwoordig misschien toch iets anders en overzichtelijker gedaan hebben.
Nog in hetzelfde jaar, 1934, verscheen de herdenkingsbundel, waarin onder redactie van ds. J. Douma een nauwgezet verslag gegeven werd van alle toespraken en andere activiteiten in Utrecht; dit boek verscheen onder de titel ‘Van ’s Heeren wegen’.
Zo was de hele herdenking een open boek geworden.