Advies: Burgwalkerk en twee hervormde kerken dicht. Maar welke?

De ‘Stuurgroep Toekomst’ van de gezamenlijke Gereformeerde Kerk en Hervormde Gemeente te Kampen bracht op 28 oktober 2015 advies uit over de toekomst van de zes bij de kerkelijke gemeenten in gebruik zijnde kerkgebouwen. Geadviseerd wordt de bekende gereformeerde Burgwalkerk (die in 1874-1875 aan de Burgwal gebouwd werd ter vervanging van de Hofstraatkerk), de hervormde Bovenkerk en de hervormde Noorderkerk (met het verenigingsgebouw Noorderlicht), af te stoten. In gebruik blijven dan de gereformeerde Westerkerk (in 1930 in gebruik genomen ter vervanging van de Hagepoortkerk), de hervormde Broederkerk en de gezamenlijk gebouwde en beheerde, in 1972 in gebruik genomen Open Hof.

Het advies is gedaan na een langdurig proces van wikken en wegen. Al in de zomer van 2011 had de Algemene Kerkenraad van de Gereformeerde Kerk besloten toekomstplannen te (laten) ontwikkelen betreffende de eigen kerk. Uitdrukkelijk ging het aanvankelijk niet over de sluiting van kerkgebouwen of het verminderen van het aantal predikanten: ‘maar de kerkenraad heeft gezegd: we kiezen als uitgangspunt voor de noodzakelijke gesprekken: de toekomst van de kerk’ in het algemeen. De gemeenteleden werden daarom uitgenodigd mee te denken en te praten, wat uiteindelijk natuurlijk wel op een aantal besluiten zou moeten uitlopen, te nemen door de Algemene Kerkenraad. Van de vorderingen werd regelmatig verslag gedaan aan de gemeente.

Nader besluit op 26 november 2015.

Tijdens een gemeentevergadering op 26 november 2015 werd echter bekend dat er een nieuw onderzoek komt naar de vraag welke van de twee hervormde kerkgebouwen het meest geschikt is als kerkgebouw voor de hervormde gemeente: de Bovenkerk (die op de nominatie stond gesloten te worden) of de Broederkerk, die achteraf kennelijk toch geschikter lijkt. Dat werd duidelijk uit het besluit van de kerkenraden van de Hervormde Gemeente en de Gereformeerde Kerk in Kampen over het afstoten van drie van de zes kerken. De hervormde Noorderkerk, het hervormde verenigingsgebouw Noorderlicht en de gereformeerde Burgwalkerk worden afgestoten. De laatste kerk blijft overigens beschikbaar voor bijzondere vieringen. Naast een van de twee bovengenoemde hervormde kerken blijven de gereformeerde Westerkerk en het hervormde Open Hof blijven in ieder geval open.

‘Niet rommelig en onduidelijk….’

In oktober 2014 had de gereformeerde Algemene Kerkenraad al meegedeeld dat men wilde voorkomen dat tussen eind oktober 2014 en de datum van de definitieve besluitvorming ‘een onduidelijke en rommelige situatie’ zou ontstaan. Daarom wilde men, mede op verzoek van de wijkraden, geen wisseldiensten of dubbele diensten hebben. ‘We kiezen voor helderheid en rust door iedere (gefedereerde) wijkgemeente een eigen gebouw toe te wijzen, om de ochtend-, middag- en avonddiensten te houden’. Als tijdelijke oplossing had men voor de volgende verdeling gekozen: ‘De wijkgemeente Westerkerk blijft in de Westerkerk kerken. De Protestantse Wijkgemeente in wording (dat is de gefedereerde wijkgemeente van de hervormde wijk C en de gereformeerde wijkgemeente Burgwalkerk / Open Hof) houdt de morgendienst in de Burgwalkerk. De keuze voor dit gebouw heeft vooral te maken met de grootte van de ruimte. We verwachten dat de kerkzaal van de Open Hof te klein is voor een gezamenlijke ochtenddienst. De geplande middag- en avonddiensten in de Open Hof gaan daar gewoon door. En nogmaals: over de vraag op welk gebouw de definitieve keuze zal vallen, zal eerst gemeentebreed besproken worden’.

Wat de hervormde wijken en kerkgebouwen betrof was door beide kerkenraden besloten dat de duurste kerk, de Bovenkerk, tot de datum van de definitieve besluitvorming [die aanvankelijk gesteld was op 15 maart 2015], open bleef voor wijk B. De Noorderkerk zou in die periode niet gebruikt worden. De hervormde Wijk A zou in de Broederkerk haar diensten houden.

Het Plan van Aanpak.

Op 6 februari 2015 publiceerden de Algemene Kerkenraden (AK’s) van beide Kerken het ‘Plan van Aanpak’ van de eerder ingestelde Commissie ‘Toekomst Kerkgebouwen’. Geconstateerd werd dat binnen de beide Kerken van Kampen het aantal wijkgemeenten in 2014 teruggebracht was tot twee resp. drie. In totaal waren op dat moment zes kerkgebouwen beschikbaar: Bovenkerk, Broederkerk, Burgwalkerk, Noorderkerk, Open Hof en Westerkerk. Men ging er ook van uit dat binnen afzienbare tijd al sprake zou zijn van twee gefedereerde hervormd/gereformeerde wijkgemeenten en dat het de bedoeling was ‘binnen overzienbare tijd’ te komen tot één kerkgebouw per wijkgemeente. Er zouden dus in principe drie van de zes kerken in gebruik blijven als kerkgebouwen voor de in totaal drie wijkgemeenten. Eind 2015 zou daarover ‘in gezamenlijkheid’ een beslissing genomen worden door de beide AK’s.

De commissie ‘Toekomst Kerkgebouwen’.

De beide AK’s hadden dus een commissie ‘Toekomst Kerkgebouwen’ in het leven geroepen. De commissie was gevraagd een procesvoorstel te doen inzake de keuze voor kerkgebouwen. De wijkgemeenten werd gevraagd hun ideeën daarover naar voren te brengen. Ook werd uitgegaan van ‘een gezamenlijk optrekken van de Gereformeerde Kerk en de Hervormde Gemeente, in het perspectief van een te vormen Protestantse Gemeente’. Verder zouden de te nemen besluiten voor de volgende tien tot vijftien jaar duidelijkheid moeten verschaffen. Dat de gebouwenkwestie niet los gezien kon worden van het totale financiële plaatje van de gemeenten sprak voor zichzelf. Bij het opstellen van het advies van de Commissie diende onder meer rekening gehouden te worden met de onrust die was ontstaan als gevolg van de tijdelijke toedeling van de kerkgebouwen. Ook was sprake van in meerdere of mindere mate van elkander verschillende culturen binnen de beide gemeenten: de nog prille of aanstaande federatie van wijkgemeenten vroeg de nodige aandacht en energie (het ging daarbij om de hervormde Wijk C met de gereformeerde Wijkgemeente Burgwalkerk/Open Hof en om de combinatie van de gereformeerde Westerkerk met de hervormde Wijk A). Ook moest duidelijkheid verschaft worden over de omvang van de predikantsplaatsen per wijkgemeente. Verder diende rekening gehouden te worden met het feit dat onder gemeenteleden sprake was van een verschillend besef van urgentie én van de tijd die nodig was voor een zorgvuldig proces inzake de kerkgebouwen.

De wijkgemeenten zouden moeten bepalen wat de gekozen/gewenste vorm van gemeente-zijn voor consequenties had voor de huisvesting van de gemeenten. ‘Dat moet echter nadrukkelijk los staan van de huidige gebouwen’. Het ging er namelijk om een soort van ‘verlanglijstje’, een program van eisen te maken (met toevoeging van eventuele ‘gevoelselementen’): een ideaalplaatje voor het gemeente-zijn in de toekomst en de consequenties daarvan voor het kerkgebouw. Natuurlijk moest daarbij aandacht besteed worden aan een beredeneerde verwachting aangaande de aantallen kerkgangers tot 2025. Ook zou door de beide Colleges van Kerkrentmeesters een vergelijkende studie gemaakt worden van de bestaande kerkgebouwen.

De nijpende situatie.

Half september 2015 werd voor het eerst een gezamenlijke gemeenteavond van de Hervormde Gemeente en de Gereformeerde Kerk van Kampen gehouden. De gemeenteleden werden in de Burgwalkerk bijgepraat over de plannen rond de kerkgebouwen. Beide gemeenten hadden de laatste jaren te maken gehad met een financieel tekort, en krompen jaarlijks gemiddeld met 2 ½ %. Daardoor kwam de bekostiging van de kerkgebouwen in het gedrang. Vooral de grote Bovenkerk en de Broederkerk waren kostbaar in gebruik, respectievelijk 81.000 en 43.000 euro per jaar. De Gereformeerde Kerk met 2.500 leden had naast de Burgwalkerk ook de Westerkerk uit 1930 in de stadswijk Brunnepe (oorspronkelijk een dorpje net buiten de stadsmuur van Kampen). De hervormde gemeente met 5.000 leden was behalve van de Bovenkerk ook eigenaar van de Broederkerk en van de Noorderkerk, welke laatste in 1916 in de wijk Brunnepe gebouwd was. De in 1972 in gebruik genomen Open Hof is gezamenlijk eigendom van gereformeerd en hervormd Kampen.

In beide kerkelijke gemeenten liep het aantal leden sneller terug dan eerder berekend was en bovendien had de Gereformeerde Kerk te maken met een snellere vergrijzing dan verwacht. De kerkenraad van de Gereformeerde Kerk had daarom al besloten tot 1 predikant per duizend kerkleden, zodat nog 2,6 fte beschikbaar was. Ook resulteerde veel vrijwilligerswerk in flinke bezuinigingen, onder meer in het beheer van de gebouwen. De hervormde gemeente van Kampen was in 2014 teruggegaan van vijf naar drie wijkgemeenten. Uiteindelijk was het de bedoeling dat in de aanstaande Protestantse Gemeente van Kampen drie wijkgemeenten overbleven met elk een kerkgebouw. Voor wat betreft het tijdpad om te komen tot een volledig samengaan wilde men vooral de al in gang gezette samenwerking in de afzonderlijke wijken blijven bevorderen. Maar men besefte dat dit tijd kostte. Belangrijk was vooral te zorgen voor een breed draagvlak onder de gemeenteleden, ook voor wat betreft de kerkgebouwen.

Het advies.

Voorafgaand aan de aanbieding van het advies had de Commissie ‘Toekomst Kerkgebouwen’ op 19 februari 2015 een ‘Plan van Aanpak’ aan de beide AK’s aangeboden. Deze gingen er mee akkoord en zo kon de commissie verdergaan als Stuurgroep, die de wijkgemeenten onder meer vroeg uiterlijk half oktober 2015 een eerste en tweede keus te maken voor het kerkgebouw dat paste bij hun plannen betreffende ‘het gemeente-zijn in de toekomst’.

Ondertussen werkten de beide Colleges van Kerkrentmeesters aan de financiële kaders en gaven zij opdracht de verschillende aspecten en kosten van alle kerkgebouwen zo objectief mogelijk in kaart te brengen. Deze laatste zijn vastgelegd in een interessant lijvig rapport, ‘Kerkgebouwen Kampen’.

Het advies van de commissie ‘Toekomst Kerkgebouwen’ werd op 28 oktober 2015 aangeboden. Daarin werd er onder meer aan herinnerd, dat lange tijd getracht was de teruggang financieel te compenseren door het feit dat een steeds kleiner aantal leden steeds meer opbracht. Zodoende was er aanvankelijk geen noodzaak om aan de kostenkant in te grijpen. Maar de afgelopen jaren werd duidelijk dat de opbrengstenkant achterliep bij de inflatie, en in 2015 was zelfs sprake van een daling van de opbrengsten. Kosten en opbrengsten gingen steeds meer uit de pas lopen. De hervormde gemeente moest bovendien rekening houden met vermindering van de subsidies voor onderhoud en restauratie van hun monumentale gebouwen. Het was dus dringend nodig de kosten te verlagen. Daartoe waren trouwens, zoals gezegd, al eerder stappen ondernomen: de Gereformeerde Kerk had immers al besloten de norm voor het aantal predikantsplaatsen te verbinden aan 1.000 leden per predikantsplaats en het aantal kerkgebouwen binnen enkele jaren terug te brengen tot één. De Hervormde Gemeente had al besloten zowel het aantal wijken als het aantal predikantsplaatsen terug te brengen van vijf naar drie.

Op grond van alle gegevens kwam de Stuurgroep op 28 oktober 2015 met het advies om de gereformeerde Westerkerk, de hervormde Broederkerk en de gezamenlijke Open Hof aan te houden en de gereformeerde Burgwalkerk, de hervormde Noorderkerk (met het verenigingsgebouw Noorderlicht) en de hervormde Bovenkerk op termijn buiten gebruik te stellen. Wel adviseerde men de AK’s de nieuwe eigenaars van de te sluiten Burgwalkerk en Bovenkerk te verplichten deze kerken nog enige tijd beschikbaar te houden voor bijzondere diensten of gebeurtenissen.

Het is nu aan de beide AK’s om het definitieve besluit te nemen. Dit zal naar wij vernamen nog deze maand (november 2015) plaatsvinden. Daarover zullen wij nader berichten.

Even een korte terugblik in de historie.

De Christelijke Afgescheidene Gemeente van Kampen werd op 4 juni 1835 geïnstitueerd. Op 18 juni 1836 ging de gemeente onder leiding van oefenaar-ouderling D. Hoksbergen (1800-1870) over naar de Gereformeerde Kerk onder het Kruis (zoals bekend wilde deze kerkengroep geen vrijheidsaanvraag bij de Koning indienen en bleef daarom lijden onder de vervolging door de overheid). Op 9 maart 1851 kwam de Christelijke Afgescheidene Gemeente echter opnieuw tot openbaring. Vanaf 1869 stond deze gemeente, na een landelijke fusie met het merendeel der Kruisgemeenten, bekend als Christelijke Gereformeerde Gemeente en werd op 20 juli 1895 verenigd met de in 1887 ook in Kampen tot openbaring gekomen Nederduitsche Gereformeerde Kerk (doleerende).  Tussen 1892 (toen beide kerken zich landelijk verenigden tot de Gereformeerde Kerken in Nederland) en 1895 stond de Christelijke Gereformeerde Gemeente bekend als Gereformeerde Kerk A (en de dolerende Kerk als Kerk B).

Behalve de hierboven genoemde kerkgebouwen was in Kampen tussen 1912 en 1945 ook de Nieuwe Kerk een bekend gereformeerde kerkgebouw.

Deze kerk werd in 1945 echter overgedragen aan de Gereformeerde Kerk (vrijgemaakt). Door de ‘Vrijmaking’ was de Gereformeerde Kerk van Kampen namelijk ruimschoots gehalveerd. De groei zette echter al snel weer in; maar in de jaren ’80 van de vorige eeuw ging het ledental van de Gereformeerde Kerk te Kampen langzaam maar zeker naar beneden, waardoor uiteindelijk de hierboven genoemde ingrepen noodzakelijk werden.

De Nieuwe Kerk bleef trouwens niet in vrijgemaakte handen. In 1967 werd de kerk overgedragen aan de Gereformeerde Kerk (vrijgemaakt, buiten verband), enkele jaren later Nederlands Gereformeerde Kerk genoemd. De kerk staat aan de Broerstraat.

Het ledental van de Gereformeerde Kerk te Kampen tussen 1905 en 2015 vertoont het volgende beeld:

1905           4790
1915           5000
1925           5421
1935           4977
1946           2050
1955           2695
1965           3372
1975           3510
1985           3985
1995           3609
2004           3107
2015           2500

(In 1929 ontstond de Gereformeerde Kerk van IJsselmuiden-Grafhorst, waardoor het ledental van de kerk van Kampen enigszins terugliep. De teruggang door de ‘Vrijmaking’ is beduidend.)

Literatuur:

H.G. Leih, Geschiedenis van de Gereformeerde Kerk van Kampen. 1895-1994. Kampen, 1994.

J. van Gelderen, In de ruimte gezet, 125 jaar Burgwalkerk Kampen. Kampen, 2000.

Zie ook:

Bijzonderheden over de kerkgebouwen en de nieuw te vormen wijkgemeenten

Verslag van gemeentebijeenkomsten

Iets over de Vrijmaking te Kampen.