Inleiding.

De Gereformeerde Kerk te Assen was sinds haar instituering op 2 april 1835 verantwoordelijk voor de herderlijke zorg van een aantal omliggende dorpen. Daaronder werd ook verstaan de evangelisatie, ‘het verspreiden van het Woord van God onder hen die van haar vervreemd of met haar onbekend zijn’.

Het evangelisatiewerk kwam in veel gemeenten echter eerst veel later in beeld. Aanvankelijk waren pas geïnstitueerde Christelijke Afgescheidene Gemeenten niet of nauwelijks in staat daar aandacht aan te besteden. Het ledental was vaak klein, de krachten gering.

Pas in 1893 kwam het Drentse provinciale ‘Deputaatschap voor de Inwendige Zending’  (later ‘Evangelisatie’ genoemd) tot stand. Ongetwijfeld hebben Christelijke Afgescheidene (sinds 1869 ‘Christelijke Gereformeerde’) Gemeenten hun evangeliserende pijlen al eerder gericht op de daarvoor in aanmerking komende bevolking. De door de provinciale synode gesteunde evangelisatiearbeid van de kerk te Assen en van de gelijknamige classis kregen pas vooral sinds 18 oktober 1899 duidelijker vorm. De deputaten stelden zich ten doel geregeld overal in de provincie plaatselijke kerkenraden te bezoeken en aan te sporen het evangelisatiewerk ter hand te nemen. Vervolgens trok men gezamenlijk ter kerke om in een zogenoemde ‘gemeentelijke samenkomst’ ook de gemeenteleden van de plicht tot evangelisatie te overtuigen.

Grolloo.

Een van de dorpen waarvoor de (sinds 1892 Gereformeerde) Kerk  te Assen verantwoordelijk was, was het ‘zanddorp’ Grolloo, dat ten zuidoosten van Assen ligt. ‘In de dagen der Afscheiding (1834) woonden er in Grolloo weliswaar enkele gereformeerden, maar de hervormde predikanten in het dorp waren vrijzinnig’. Toen in 1847 – in navolging van onder meer ds. H.P. Scholte (1805-1868) – de Groller familie Meijering naar Amerika emigreerde vertrok de belangrijkste vertegenwoordiger van de  Afgescheidenen in dat dorp.

Het archief van de gereformeerde Particuliere Synode Drenthe meldt in september 1907 voor het eerst iets over de evangelisatiearbeid te Grolloo. Colporteur Greving was daar bij de deuren langs geweest. Maar in vijftien huizen had hij slechts drie gratis traktaatjes aan de man kunnen brengen; ‘ze willen er absoluut niet naar de kerk’, zo meldde hij pessimistisch. Zijn arbeid duurde slechts zolang zijn contract liep. Maar dat wilde niet zeggen dat daarmee Grolloo uit beeld verdwenen was.

Want in 1930 organiseerde de kerk van Assen ook in Grolloo zogenoemde ‘bijbellezingen’ in een particuliere woning van een plaatselijke gereformeerde. In eenvoudige taal werd daar naar aanleiding van een bijbellezing een Schriftgedeelte verteld en verklaard.

Tentzending (1931, 1932).

Zo werd vanaf 1931 gedurende enkele zomers in een weiland bij de toenmalige ijsbaan zelfs aan tentzending gedaan. Onder leiding van ds. B.A. Bos (1901-1977), die het jaar daarvoor intrede had gedaan in de Gereformeerde Kerk te Assen, werd een evangelisatiecommissie opgericht die zich onder meer ging bezighouden met de in die tijd in zwang zijnde ‘auto- en tentzending’.  In de grote witte tent werden ook kerkdiensten gehouden. Slechts enkele Grollers toonden daarvoor belangstelling, en bovendien vond de plaatselijke jeugd, voor zover aanwezig, tijdens de diensten ruimschoots gelegenheid tot het leggen van een kaartje.

Er waren in die tijd meerdere particuliere en (half-) kerkelijke instanties die zich met de tentzending bezighielden. Men kwám op verzoek zélf (inclusief tent , prediker en vervoerder), of men verhuurde gedurende een bepaalde tijd één of meer tenten  aan daarvoor belangstellende kerken. De ‘Bond van Gereformeerde Evangelisatiecommissies te Assen en omstreken’ huurde in 1932 een tent bij de ‘Commissie voor de Evangelisatiearbeid in Zuid Oost Friesland’, die onder leiding stond van de bekende evangelisatiepredikant ds. H. Retel (1886-1966) te Hoornsterzwaag.  Toen de tent weinig Grollers trok hield men daar maar mee op.

‘Een twintigpersoons busje…’ (1932).

Geen nood, de kerk van Assen had samen met de classis meer ijzers in het vuur. Behalve het werken met de evangelisatietent gooide de classis Assen in 1932 een ‘twintigpersoons autobusje’ in de strijd, waarmee Groller belangstellenden naar de gereformeerde kerk in Assen vervoerd konden worden. De bus diende er echter ook voor om de Groller jeugd op de christelijke school in Assen te krijgen! ‘De School met den Bijbel is een uitnemend middel tot evangelisatie’, zo wist men (vandaar dat in Assen al in 1860 een christelijke school was opgericht, die onder leiding van de eerste hoofdmeester F.C. Wijle (1831-1890) op 29 juni dat jaar geopend werd). Het leerlingenvervoer ging om nog geen tien kinderen. De huurprijs kon slechts met hulp van de burgerlijke gemeente betaald worden. Deze werkte daaraan opvallend genoeg mee.

Voor de kérkgangers moest men echter iets ánders bedenken. Het was te duur om voor hen elke week een bus te laten rijden. Voor heilsbegerige ouden van dagen waren altijd wel enkele gereformeerde medestanders bereid hen vanuit Grolloo mee te nemen naar Assen. Anderen konden op de fiets wel bij de kerk komen. Pardon? Fietsen op Zondag? Ja hoor, de grote gereformeerde roerganger Abraham Kuyper (1837-1920) had in zijn weekblad ‘De Heraut’ al verklaard dat de rustdag er niet was voor fíetsen, maar voor ménsen.

‘De blikken kerk’ (1934).

Kennelijk gaf het werken met dat ‘twintigpersoons busje’ aanleiding tot een vernieuwde aanpak van het evangelisatiewerk. Want al in 1933 werd aan de huidige Amerweg op de grond van de gereformeerde broeder H. Veldman een evangelisatiegebouwtje geplaatst, dat al snel ‘blikken kerk’ genoemd werd, omdat de muren en het dak van metalen golfplaten waren vervaardigd. De bouw van het kerkje gebeurde op aandringen van enkele gemeenteleden te Assen, die zich met de evangelisatiearbeid bezighielden.

De Gereformeerde Kerk te Assen kocht in 1933, op naam van de evangelisatiecommissie, van J. Oeben te Grolloo een stuk land waarvoor  fl. 400,- opgehoest moest worden. Het terrein lag aan het inmiddels verdwenen Dwarsdiekie, waar men aanvankelijk voor fl. 1.200 een stenen evangelisatielokaal wilde bouwen. De classis gaf fl. 300 en ook de particuliere synode deelde in de kosten. Weliswaar werd de bouwvergunning in oktober 1933 verleend, maar de kerkenraad zag toch maar van het plan af. Die fl. 1.200 bleek een wensdroom. Het lokaaltje zou minstens fl. 600 duurder moeten gaan kosten. Dat kon niet.

Toen bracht iemand Helpman (destijds een dorp direct ten zuiden van de stad Groningen, nu een Groninger stadswijk) ter sprake. Daar was op 7 september 1933 een hulpkerkje in gebruik genomen, weliswaar niet als evangelisatiegebouw, maar met de bedoeling als zelfstandige kerk een eigen kerkelijk leven te beginnen. Aan dat Helper kerkje zou Grolloo zich misschien kunnen spiegelen. Men besloot toen aan het Dwarsdiekie een gebouw met metalen wanden en een dak van ijzeren golfplaten neer te zetten (het kerkje in Helpman was overigens níet van ijzer!).  Als het evangelisatiewerk in Grolloo een daverend succes zou worden,  kon later altijd nog een sténen kerkje geplaatst worden. De burgerlijke gemeente Rolde ging in november 1933 met het bouwplan akkoord.

Timmerman Kloeze te Grolloo kreeg opdracht het lokaaltje te bouwen dat elf meter lang en zes meter breed was. Al heel snel, op 2 februari 1934, kon het kerkje in gebruik genomen worden. Het werd een hele happening. Natuurlijk waren er, behalve enkele belangstellenden uit het dorp zelf, vertegenwoordigers van de kerk te Assen, van de classis Assen en ongetwijfeld allerlei andere gereformeerden die het evangelisatiewerk een warm hart toedroegen. In de toespraken van zowel ds. Bos als in die van ds. D. Scheele (1894-1971), beiden van Assen, werd er op gewezen dat iedere gereformeerde de plicht had mee te werken aan het werk dat nu begonnen was. ‘De Meester is daar en Hij roept u!’ Natuurlijk werd ook het evangelisatiekoortje van Assen ingezet om extra fleur aan de opening te geven.

De eerste tijd.

Net als op veel andere plaatsen leek het aantal bezoekers in de begintijd best goed, zolang de nieuwigheid er nog niet af was. Ds. Bos merkte in zijn boek over de Gereformeerde Kerk te Assen tenminste op, dat de samenkomsten in Grolloo goed bezocht werden. Er waren zelfs ‘modernen’ (vrijzinnig hervormden)  gezien!

Maar soms sloeg de schrik de bezoekers van de zondagse samenkomsten om het hart! Het gebeurde meermalen dat kwajongens handenvol grintsteentjes op het dak van de kerk gooiden. Ze hadden goed uitgekiend dat de ijzeren wanden en het ijzeren dak het geluid van de steentjes goed hoorbaar zouden maken. Op donkere winteravonden konden de belhamels niet makkelijk opgepakt worden (tenzij er sneeuw lag!), want in de duisternis konden ze makkelijk ongezien verdwijnen. Dat de jongens daar thuis al dan niet daadwerkelijk toe aangespoord werden kan niet aangetoond worden, maar feit is dat ‘die finen’ door veel dorpsbewoners niet bijzonder gewenst waren.

Het lokaaltje werd trouwens ook nog voor ándere doeleinden gebruikt (de exploitatie moest op z’n minst niet verliesgevend zijn). Zo vergaderden er geregeld enkele leden van de CBTB (de Christelijke Boeren- en Tuinders Bond). Ook de regionale kiesvereniging van de ARP, de (gereformeerde) Anti Revolutionaire Partij (later opgegaan in het CDA) kwam daar regelmatig bijeen. Een deel van deze leden zal kortere of langere tijd de zondagse bijeenkomsten in de blikken kerk bijgewoond hebben.

Wie gingen in de diensten voor?

In de diensten in de blikken kerk gingen natuurlijk ds. B.A. Bos en ds. Scheele van Assen voor. Maar omdat het ook een onderneming van de classis was, preekten er ook classispredikanten, dus predikanten uit omliggende Gereformeerde Kerken. Enkele namen die we in de archieven tegenkomen zijn de Asser theologiestudent G. Janssen; ouderling Venema uit Assen las zo nu en dan een preek; ook (ds.) M.J. Vermeer (*1908) sprak af en toe een stichtend woord en vlak voor de oorlog ging boekhandelaar G.R. Wielenga er voor; ook hij was bevoegd om een stichtend woord te spreken.

Ruzie..

Zoals al eerder opgemerkt waren er in Grolloo weliswaar enkele getrouwen die hart voor de zaak hadden, maar sommigen van hen verhuisden en anderen gingen liever in Assen naar de kerk dan in Grolloo de diensten bij te wonen. En van de vaak vrijzinnige Drentse zanddorpen, zoals Grolloo,  was het bekend dat men daar niet veel met ‘die finen’ op had; de Drentse colporteurs hadden daarop lang geleden al meermalen gewezen.

Persoonlijke tegenstellingen tussen een paar kopstukken van het evangelisatiewerk in Grolloo maakten de toestand er niet beter op. Tijdens de werkzaamheid van M.J. Vermeer leek alles echter weer pais en vree te zijn. De zondagsschool bloeide weer, net als de knapen- en meisjesverenigingen, ook van de evangelisatie uitgaande, die in de gunst van de Groller jeugd schenen te komen. Maar tóch bleek onderhuids de boosheid nog niet verdwenen. Omdat door die ruzie de tussen Grolloo en Assen rijdende bus steeds minder passagiers vervoerde (men wilde elkaar in de bus niet tegenkomen) ontstond een financieel tekort.

Naar opheffing… (1939).

Het werd voor de evangelisatiecommissie natuurlijk steeds onwerkbaarder. Vandaar dat men  in oktober 1937 voorstelde deze commissie op te heffen. Weliswaar meende ds. Bos dat er een mogelijkheid was om in Grolloo met vrucht te blijven werken, maar de uitgaven waren te hoog geworden. Op een bijeengeroepen bezinningsvergadering in de kerk in Assen kwam echter niet iedereen opdagen. Sommigen ‘moesten naar de Zuidlaardermarkt en konden daarom niet komen’; een ander om reden van ziekte in het gezin.

Desondanks werd op de bijeenkomst  gesproken over de ingewikkelde situatie in Grolloo. Had de evangelisatie in Grolloo afgezien van de ruzie eigenlijk wel toekomst? Er waren immers maar tien toehoorders tijdens de diensten. Daarover waren de meningen echter verdeeld. En waarom was br. Feenstra met zijn bloeiende zondagsschool ontslagen? Was Vermeer eigenlijk wel de geschikte prediker voor de blikken kerk? Was de onderlinge samenwerking niet verre van ideaal? Kon je dan niet beter de evangelisatie aan de Norgervaart (ressorterend onder de Gereformeerde Kerk te Norg) sluiten? Daar kwamen nog mínder toehoorders dan in Grolloo! Uiteindelijk werd besloten de evangelisatie in Grolloo op te heffen. Mogelijk kon het blikken kerkje verplaatst worden, naar Assen Oost, naar het Rode Dorp? Daar waren immers arbeiderswoningen (met rode daken) gebouwd en kon men met evangelisatie vast  meer bereiken. Of anders kon het kerkje wel verkocht worden.

Het besluit om het werk in Grolloo te beëindigen was echter genomen. En daar hield men zich aan. In december 1939 werd de laatste dienst in de blikken kerk van Grolloo gehouden. Het gebouwtje werd verkocht en verplaatst van Grolloo naar Rolde, waar het achter het huis van de koper aan de Schoolstraat geplaatst werd.

Bronnen:

Archief Particuliere Synode Drenthe. Drents Archief, Assen.

Archief Classis Heerenveen van de Gereformeerde Kerken in Friesland. Tresoar, Leeuwarden

B.A. Bos, Wat God heeft gedaan. De geschiedenis van de Gereformeerde Kerk te Assen. Assen, 1934

G.J. Kok, ‘Vaak was het ploegen op rotsen…’. De evangelisatiearbeid van de Particuliere Synode Drenthe (1893-1993). Groningen, 2013

H.M. Luning, De blikken kerk van Grolloo. In: De Kloetschap, uitgave van het Rolder Historisch Gezelschap.

© 2016. GereformeerdeKerken.info