Inleiding.
In deel 1 schreven we over (de aantallen) gereformeerde predikanten die emigreerden tussen 1846 en 1899 (waarin de eerste en de tweede ‘emigratiegolven’ vielen, namelijk die van 1846 tot 1854 en 1881 tot 1894) en over de predikanten die emigreerden tussen 1900 en 1945.
3. De periode 1946-1992.
In de periode 1946 tot 1992 – waarin 91 gereformeerde predikanten emigreerden – ligt de ‘derde emigratiegolf’, die gedateerd wordt van 1947 tot 1952. Deze zullen we later apart bekijken, maar eerst de hele periode 1946 tot 1992 onder de loep nemen.
- Daarbij moeten we wel opmerken dat het jaar 1992 in deze periode een fictief eindjaar is, omdat de bron die we voor dit onderzoek gebruikten in 1992 gepubliceerd werd, en daarin alleen de toen al (voor zover bekend) overleden predikanten genoemd en omschreven werden.
Van de toen nog levende predikanten zullen ongetwijfeld ook meerderen geëmigreerd zijn, maar voor de conclusies maakt dat niet uit, zoals we later zullen zien.
Wat in de periode 1946-1992 direct opvalt is het grote aantal verschillende landen waarheen gereformeerde predikanten emigreerden. De vervoersmogelijkheden in met name de luchtvaart zijn daar ongetwijfeld mede debet aan.
Canada.
Van de 91 predikanten emigreerden in totaal 38 naar Canada. 9 van hen verhuisden vanuit een gemeente in Noord-Holland, 6 vanuit Zuid-Holland, 5 vanuit Friesland, 4 vanuit Gelderland, vanuit de provincies Groningen, Drenthe en Overijssel elk 3, terwijl uit de provincies Utrecht en Noord-Brabant/Limburg elk 1 predikant emigreerde. Drie van hen begonnen hun loopbaan in een gemeente in Canada. Van de 38 naar Canada geëmigreerde predikanten kwamen er uiteindelijk 4 terug.
Australië.
Van de 91 predikanten emigreerden 17 naar Australië. 9 van hen kwamen uit een gemeente in Zuid-Holland, 2 uit Noord-Holland, en uit de provincies Groningen, Friesland, Overijssel, Gelderland en Zeeland elk 1. 1 predikant vond in Australië zijn eerste gemeente. 3 predikanten kwamen na verloop van tijd naar Nederland terug.
België.
7 predikanten vertrokken naar een gemeente in België. 3 begonnen daar in hun eerste gemeente, de anderen kwamen uit de provincies Overijssel, Noord-Holland, Zuid-Holland en Noord-Brabant. Niemand van hen kwam terug.
Verenigde Staten.
Het aantal predikanten dat naar de V.S. emigreerde was beduidend kleiner dan vroeger. Slechts 4 kozen als hun bestemming de Verenigde Staten. 1 van hen vertrok vanuit een gemeente in Gelderland, 1 in Zeeland, en 2 van de 6 predikanten vonden hun eerste gemeente in de States. Ook 2 predikanten keerden na verloop van tijd naar Nederland terug.
Brazilië.
6 predikanten emigreerden naar Brazilië. 1 begon er in zijn eerste gemeente; 2 vertrokken vanuit hun gemeente in Zuid-Holland, terwijl de overigen vanuit de provincies Overijssel, Gelderland en Zeeland naar Brazilië verkasten. 1 van de predikanten kwam na verloop van tijd terug.
Zuid-Afrika.
4 van de 5 naar Zuid-Afrika geëmigreerde predikanten begonnen daar in hun eerste gemeente. De vijfde predikant emigreerde vanuit zijn gemeente in de provincie Noord-Brabant. Niemand van hen keerde naar Nederland terug.
Zwitserland.
4 predikanten emigreerden naar Zwitserland. 1 begon daar in zijn eerste gemeente, terwijl 2 vanuit de provincie Utrecht en 1 vanuit de provincie Zuid-Holland naar Zwitserland vertrokken. In totaal kwamen 2 predikanten na verloop van tijd naar Nederland terug.
De overige landen.
Vanuit Nederland emigreerden 3 predikanten naar Nieuw-Zeeland; twee van hen kwamen uit een gemeente in de provincie Zuid-Holland, de derde uit Noord-Brabant. 2 van de 3 predikanten keerden na verloop van tijd naar Nederland terug.
Indonesië trok 3 gereformeerde predikanten; 1 van hen begon zijn werkzaamheden in een gemeente in Indonesië, de anderen emigreerden vanuit Zeeland en Overijssel. 1 van de predikanten kwam na verloop van tijd terug.
In Duitsland en Argentinië begon elk 1 predikant in zijn eerste gemeente. Vanuit Zuid-Holland vertrok 1 predikant naar Frankrijk.
3a. De periode 1946-1959.
We bekijken het eerste stuk van de periode tussen 1945 en 1990 even apart (1946 tot 1959), omdat daarover nog enkele aanvullende opmerkingen te maken zijn.
In de periode 1946 tot 1959 emigreerden in totaal 54 predikanten naar het buitenland. Verreweg het grootste deel van hen vertrok naar Canada: 28. Australië is tweede op de lijst, daarheen gingen 14 predikanten. Daarna volgen de Verenigde Staten met 3, Nieuw-Zeeland met 3 en Indonesië eveneens met drie geëmigreerde predikanten. 1 gereformeerde predikant vertrok naar Zuid-Afrika en 1 ging naar Brazilië.
Canada.
Van de naar Canada geëmigreerde predikanten vertrokken 8 vanuit een kerkelijke gemeente in de provincie Noord-Holland en 6 vanuit Zuid-Holland. Vanuit Friesland vertrokken 4, vanuit Groningen 3 en vanuit Gelderland eveneens 3 predikanten naar Canada. Drenthe leverde 2 emigranten en Overijssel en Utrecht elk 1. Vanuit Canada keerde niemand terug naar Nederland.
Australië.
Van de 14 naar Australië geëmigreerde predikanten vertrokken 8 vanuit een kerkelijke gemeente in Zuid-Holland. Vanuit de provincies Groningen, Friesland, Overijssel, Gelderland, Noord-Holland en Zeeland vertrok elk 1 predikant. 2 predikanten kwamen na verloop van tijd weer naar Nederland terug.
Verenigde Staten.
Van de 4 in deze periode naar de Verenigde Staten geëmigreerde predikanten vertrokken 2 vanuit Gelderland (een van hen was op dat moment ‘buiten bediening’); uit Zeeland vertrok er 1 naar de Verenigde Staten en ook 1 van hen begon in Amerika in zijn eerste gemeente. 2 van de vier predikanten keerden na verloop van tijd terug naar Nederland.
Nieuw-Zeeland.
2 van de drie predikanten die naar Nieuw-Zeeland emigreerden kwamen uit een kerkelijke gemeente in Zuid-Holland. De derde uit Noord-Brabant. Twee van de drie predikanten keerden na verloop van tijd terug naar Nederland.
Indonesië.
Van de 3 naar Indonesië geëmigreerde predikanten begon 1 predikant daar in zijn eerste gemeente. De andere 2 kwamen uit Zeeland en Overijssel. Een van de 3 predikanten keerde terug naar Nederland.
Zuid-Afrika.
1 predikant emigreerde naar Zuid-Afrika om daar in zijn eerste gemeente te werken. Hij keerde dertien jaar later terug naar Nederland om daar enkele jaren in een kerkelijke gemeente te werken, maar vertrok drie jaar later opnieuw naar Zuid-Afrika.
Brazilië.
De ene predikant die naar Brazilië emigreerde vond daar zijn eerste gemeente. Hij keerde later echter weer terug.
De predikanten die tussen 1946 en 1959 emigreerden.
Hieronder de gegevens van de hierboven genoemde predikanten, die tussen 1946 en 1959 emigreerden. Eerst de naam (tussen haakjes gevolgd door – indien bekend – het geboorte- en sterfjaar). Daarna de plaats (c.q. hun kerkelijke gemeente) van waaruit ze emigreerden (>) (b.b. = buiten bediening), vervolgens het jaartal waarin ze emigreerden naar het daar achter genoemde land (NZ = Nieuw-Zeeland; ZA = Zuid-Afrika; Ind. = Indonesië). Indien teruggekeerd (<) wordt het jaartal en de plaats vermeld. Soms vertrok men nóg een keer naar het buitenland. Daarvan wordt dan het jaartal en het land van bestemming vermeld.
Andel. H. van, (1907-1984). Den Haag-West > 1954. Canada
Beek, W.L. van der (…). (emeritus Canada) < 1966 Baambrugge (hulpd.) > 1969 Canada
Boelens, Czn., B. (1917-1984). Breda > 1954 NZ < 1969 Castricum
Bom, J.F.H. van der (1913-…). Groningen > 1951 Austr.
Bouma, G. (1922-…). Capelle a.d. IJssel > 1952 Canada
Bouwmeester, J.A. (1910-…). Heerjansdam > 1956 Austr.
Brave, W.B. den (1909-1983). Dordrecht > 1954 Austr.
Brussel, W.F. van (1920-…). Minnertsga > 1955 Austr.
Deenik, J.W. (1918-…). Poortugaal > 1952 NZ
Derksen, J.C. (1918-2009). Middelstum > 1957 Canada
Dresselhuis, J.E.F. (1927-…). Lobith > 1959 Canada
Dijk, W. van (1909-1973). Gouda > 1953 Canada
Dijkstra, E. (1909-1963). Maassluis > 1952 NZ < 1959 Heinenoord
Ende, A. van den (1926-…). Munnekeburen > 1959 Canada
Geuzebroek, J. (1917-…). Amsterdam > 1955 Canada
Groeneboer, R. (1914-1980). Weesp (legerpred.) > 1955 Canada
Guillaume, F. (1905-1972). Amsterdam-West > 1953. Canada
Habermehl, D.N. (1928-…). Wormer > 1959 Canada
Harmelen, J. van (1910-…). Assen > 1953 Canada
Hart, K. (1906-1977). Utrecht > 1953 Canada
Hoekstra, S. (1905-1982). Rotterdam-Charlois > 1951 Austr. < 1953 Roosendaal
Hostman, H.E. (1899-…). Epe (b.b.). > 1957 VS
Hoytema, G.J. (1901-1985). Monster > 1952 Canada
Jonker, W.D. (1929-…). > 1955 ZA < 1968 Kampen > 1971 ZA
Knoppers, N.B. (1917-…). Hilversum > 1955 Canada
Kooistra, R. (1917-2005). ’s-Gravenhage-Moerwijk > 1954 Canada
Kramer, K. (1914-1983). Barendrecht > 1956 Austr. < 1967 Nieuwdorp
Kroeze, H.W. (1908-1982). Oenkerk > 1953 Canada
Kuntz, J. (1926-…). Schoonebeek > 1958 Canada
Liem, A.T.L. (1925-…). > 1957 Ind. < 1977 Wormer
Los, D.C. (1923-…). Ferwerd > 1959 Canada
Moesker, L. (1906-1981). ’s-Gravenzande > 1952 Brazilië < 1968 Hijlaard
Moor, H. de (1912-…). Enschede > 1958 Canada
Numan, H. (1902-1982). Hattem > 1952 Canada
Nijhuis, A. (1908-…). Gouda > 1956 Austr.
Nijkamp, R.J.W. (1914-1971). Hardenberg (legerpred.) > 1947 Ind.
Oussoren, A.H. (1903-1968). Middelburg > 1951 VS
Pellicaan, P.H. (1915-…). Maassluis > 1951 Austr.
Plaat, H. van de (1928-…). Dieren > 1959 Canada
Popma, R.W. (1913-…). Middelburg (miss. dienst) > 1948 Ind.
Praamsma, L. (1910-1984). Groningen-Zuid > 1958 Canada
Rienks, G. (1915-…). Wormerveer > 1959 Canada
Ringnalda, G. (1928-…). Oudehorne > 1958 Canada
Rook, J. (1909-1987). Epe (legerpred.) > 1947 VS < 1972 Nunspeet
Schaaf, P. van der (1911-1969). Vlissingen > 1956 Austr.
Schaafsma, A.W. (1912-1980). Watergraafsmeer > 1954 Canada
Schalkwijk, L.T. (1929-…). Krimpen a.d. IJssel > 1958 Canada
Schep, J.A. (1897-1972). Schiedam > 1951 Austr.
Scholten, D.J. (1906-…). Bierum > 1953 Canada
Staal, J. van der (1906-1971). Vroomshoop > 1958 Austr.
Vrieze, M. (1922-…). Heemstede (legerpred.) > 1955 Canada
Wageningen, J.J. van (1914-…). Schiedam > 1955 Austr.
Westera, J.J.C. (1910-1982). Velp > 1954. Austr.
Woude, Y. van der (1910-1977). Andijk > 1954 Austr.
Deputaatschap Emigratie (1949).
Met het oog op het grote aantal emigraties van gereformeerden, dat sinds de Tweede Wereldoorlog bezig was zich te voltrekken, stelde het moderamen van de generale synode Eindhoven 1948 een ‘commissie voor Canada’ in, want vooral naar dat land emigreerden de meeste gereformeerden. Intussen had de Particuliere Synode Groningen aan de synode verzocht een deputaatschap in te stellen om vooral de kerkelijke belangen van de gereformeerde emigranten naar Canada te behartigen. Deze beide rapporten waren voor de synode aanleiding het ‘Deputaatschap Emigratie’ in te stellen.
De instructie van het deputaatschap luidde in het kort dat men inzake emigratiezaken contact moest leggen (en die ‘bestendigen en versterken’) ‘met de kerken van gereformeerde confessie en levensvormen in alle landen waarheen leden van onze kerken emigreren’. Daarbij ging het vooral om Noord- en Zuid-Amerika, Canada, Australië, Nieuw-Zeeland en Zuid-Afrika. Ook moesten de deputaten voorlichting geven over de kerkelijke kant van het emigratievraagstuk aan hen die in onze kerken naar het buitenland zouden vertrekken. Om de emigratiestromen goed in kaart te kunnen brengen werd de plaatselijke Gereformeerde Kerken verzocht over elk vertrekkend kerklid tijdig bericht te sturen naar het toen nog bestaande ‘Algemeen Kerkelijk Bureau’.
In 1973 werd de naam van het Deputaatschap veranderd in ‘Deputaatschap tot Steun van de kerken in Emigratiegebieden’. De instructie bleef in grote lijnen dezelfde. Vier jaar later – in 1977 – werden de taken van dit Deputaatschap overgeheveld naar het ‘Deputaatschap Oecumene Buitenland’. Zij kregen opdracht in samenwerking met de ‘Deputaten voor Financiën en Organisatie’ te overleggen over de beëindiging van de financiële steun aan de kerken in de emigratiegebieden.
Enkele andere opmerkingen over de periode 1946 tot 1959.
De gereformeerde Kerken hadden in deze periode veel geld bijeengebracht zowel voor de vertrekkende emigranten als voor de in den vreemde geïnstitueerde kerken. Zo waren 150 gereformeerde predikanten werkzaam als geestelijk verzorger aan boord van emigrantenschepen. Ook op andere manieren werden de emigranten door de Gereformeerde Kerken bijgestaan: voornamelijk door kerkcollecten werd door deze kerken in deze periode een bedrag van ruim fl. 615.000 bijeengebracht ten behoeve van de hulp aan emigranten en ten behoeve van emigratie.
Het bijeengebrachte geld werd onder meer besteed aan het verstrekken van lectuur aan emigranten, voor uitzending van predikanten naar Australië, Nieuw-Zeeland en Zuid-Amerika en ook voor het betalen van pensioenpremies voor deze predikanten, voor de aankoop van pastorieën, voor steun aan hulpbehoevenden in Australië en Nieuw-Zeeland, voor de dekking van onkosten voor de geestelijke verzorgers aan boord van emigrantenschepen en voor bijdragen aan het (Reformed) Theological College in Geelong (Australië).
Canada.
Zoals we zagen emigreerden zeer veel gereformeerden in deze periode naar Canada. Vanuit dat land brachten ze een beroep uit op predikanten in Nederland teneinde hun gemeente in den vreemde te helpen opbouwen en te dienen. De massale emigratie van gereformeerde gemeenteleden naar Canada is het duidelijkst te zien aan de groei van de van oorsprong ‘Nederlandse’ Christian Reformed Church in Canada. In 1946 waren in Canada nog maar veertien kleine gemeenten van de Christian Reformed Church, die samen ongeveer 2.400 zielen telden. Maar aan het eind van de hier besproken periode, in 1959, was dit aantal gegroeid tot 132 kerken met 50.000 leden.
Australië en Nieuw-Zeeland.
In Australië sloten de gereformeerde Nederlandse immigranten zich niet aan bij een bestaande kerk, maar stichtten hun eigen Reformed Churches (= Gereformeerde Kerken). Kort na de oorlog ontstonden de eerste gemeenten, en in 1959 stond het ledental op 6.000. In samenwerking met de kerken van Nieuw-Zeeland hebben de Australische kerken in de nauwelijks tien jaar van hun bestaan een indrukwekkende lijst van initiatieven op hun naam staan. Te denken is aan de oprichting van een opleidingscentrum voor predikanten; de oprichting van het Theological College in Geelong (Australië); de verzorging van radio-uitzendingen van het ‘Back to God hour’ (het ‘Terug naar God uur’), van groot belang voor het evangelisatiewerk; de opbouw van een jeugdbeweging; het beginnen met het zendingswerk; het beroepen van eigen predikanten en het stichten van kerkbouwfondsen, enz.
3b. De periode 1960-1992.
In deze periode vertrokken in totaal 37 gereformeerde predikanten naar landen elders in de wereld. Het valt op dat de landen van bestemming in deze periode een veel diverser beeld vertoont. 10 predikanten verkasten naar Canada; 7 naar België, 5 naar Brazilië, naar Zwitserland en Zuid-Afrika elk 4, naar Australië 3 en tenslotte naar Duitsland, Argentinië en Frankrijk elk 1.
Canada.
3 van de tien predikanten vonden hun eerste gemeente in Canada. 2 geëmigreerde predikanten vertrokken vanuit een kerkelijke gemeente in Overijssel; uit elk van de provincies Friesland, Drenthe, Gelderland, Noord-Holland en Noord-Brabant/Limburg vertrok 1 predikant naar Canada. 4 van de 10 naar Canada verhuisde predikanten keerden naar Nederland terug, van wie sommigen na verloop van tijd weer terugkeerden naar Canada, dan wel naar een ander land verhuisden.
België.
Van de 7 naar België geëmigreerde predikanten begonnen 3 hun loopbaan in een aan de Gereformeerde Kerken gelieerde kerk in dat land. Vanuit een kerkelijke gemeente in de provincies Overijssel, Noord-Holland, Zuid-Holland en Noord-Brabant vertrok elk 1 predikant naar België. Uit België kwam niemand terug naar Nederland.
Zwitserland.
Van de 4 predikanten die naar Zwitserland verhuisden begon er 1 in een kerkelijke gemeente in dat land. Vanuit een kerkelijke gemeente in de provincie Utrecht vertrokken in deze periode in totaal 2 predikanten naar Zwitserland, terwijl uit Zuid-Holland 1 predikant naar dat land vertrok. Van de 4 predikanten kwamen er 2 terug naar Nederland, die echter na verloop van tijd ook weer naar Zwitserland terugkeerden.
Zuid-Afrika.
4 predikanten vertrokken naar Zuid-Afrika. Drie van hen vonden er hun eerste kerkelijke gemeente, terwijl vanuit Noord-Brabant 1 predikant naar Zuid-Afrika emigreerde. Van de 4 predikanten kwamen er 3 tijdelijk terug naar Nederland, om daarna of weer naar Zuid-Afrika dan wel naar de Verenigde Staten te vertrekken.
Australië.
3 predikanten emigreerden naar Australië. 1 van hen begon daar met het werk in zijn eerste gemeente terwijl uit Noord-Holland en Zuid-Holland elk 1 predikant naar Australië verhuisden. 2 van de predikanten keerden na verloop van tijd naar Nederland terug. 1 van hen keerde tien jaar later weer terug naar Australië.
Overige landen.
Vanuit een kerkelijke gemeente in de provincie Zuid-Holland vertrokken 2 predikanten naar Brazilië; uit de provincies Overijssel, Gelderland en Zeeland vertrok elk 1 predikant naar dat land.
1 predikant emigreerde naar de Verenigde Staten. Deze werkte daar in zijn eerste gemeente, kwam toen naar Nederland terug en emigreerde vervolgens naar Canada.
De predikant die naar Duitsland emigreerde keerde terug voor zijn hoogleraarschap in Kampen en keerde daarna weer naar Duitsland terug.
De predikant die naar Argentinië emigreerde had daar zijn eerste gereformeerde kerkelijke gemeente en ging na verloop van tijd in dat land over naar een ander kerkgenootschap.
Vanuit zijn kerkelijke gemeente in de provincie Zuid-Holland vertrok 1 predikant naar Frankrijk.
De predikanten die tussen 1960 en 1992 emigreerden.
Hieronder de 37 bovengenoemde predikanten. Eerst de naam (tussen haakjes gevolgd door het geboorte- en sterfjaar indien bekend). Daarna de plaats van waaruit ze emigreerden, vervolgens het jaartal waarin ze emigreerden (>) naar het daar achter genoemde land (ZA = Zuid-Afrika). Indien teruggekeerd (<) wordt de plaats en het jaartal vermeld. Soms vertrok men nóg een keer naar het buitenland. Daarvan wordt dan weer het jaartal en het land van bestemming vermeld.
Baas, A.G. (1948-…). Oosterhout > 1989 België
Binnema, J.H. (1921-…). Lemmer > 1960 Canada
Carp, B.C. (1928-2000). Brussel > 1966 België
Donkers, A. (1924-…). Dordrecht > 1961 Zwitserland
Driel, G. van (1916-…). Ouddorp > 1965 België
Fourie, J.F. (1938-…). > 1968 ZA < 1982 Loenen a.d. Vecht > 1984 VS
Geleynse, M.D. (1925-…). Roermond > 1960 Canada
Hanegraaff, J. (1923-…). > 1970 VS < 1975 Puttershoek > 1980 Canada
Hattem, W.C. van (1924-1985). Terneuzen > 1964 Brazilië
Heersink, G.J. (1926-…). Hasselt > 1961 Canada
Heslinga, Th.E. (1947-…). Sint-Jansklooster > 1985 Brazilië
Hielema, J.S. (1931-…). Surhuisterveen (daarna NCRV) > 1978 Canada
Hoogsteen, T. (1941-…). > 1973 Canada < 1979 Neede c.a. > 1983 Canada
Jonker, Jac. (1904-1973). Amsterdam-Zuid > 1960 Australië
Keizer, P.E.R. (1946-…). Loenen a.d. Vecht > 1979 Zwits. < 1980 Bussum > 1981 Zwits.
Koeman, A.C. (1923-1987). Boechout > 1979 België
Labots, G. (1955-…). Slootdorp > 1988 België
Lensink, J.M. (1936-…). > 1965 ZA < 1979 Zuidwolde (Dr.) > 1984 ZA
Lonkhuijzen, D.C. van (1909-1973). Bolnes > 1962 Brazilië
Lunshof, A. (1950-…). Sliedrecht > 1990 Brazilië
Mellema, M. (1946-…). Dieren > 1980 Brazilië
Noort, E. (1944-…). > 1971 Dtsl.< 1979 ThU Kampen > 1989 Dtsl.
Oberholzer, P.H. (1950-…). Oosterhout > 1982 ZA
Ouwehand, T.J. (1942-…). > 1974 Canada < 1976 Lutten-Slagharen > 1978 Canada < 1982 Wagenborgen > 1986 VS
Padmos, C. (1928-1988). Geesteren c.a. > 1960 Canada < 1969 Maasland
Pereboom, J.D. (1925-2015). Pesse > 1961 Canada
Reest, J. van der (1937-…). > 1965 Austr < 1973 Doornspijk > 1983 Austr.
Rooyen, P.J. van (1953-…). > 1984 Canada < 1986 Hoogstede (Dtsl.) > 1987 Canada
Schippers, A.H. (1922-…). Hillegom (chr. geref.) > 1961 Austr. < 1969 Buitenpost
Slofstra, L. (1924-…). Hengelo > 1960 Canada
Tilburg, H. van (1943-…). Zwartsluis > 1980 België
Veenhof, J. (1934-…). > 1966 Zwits. < 1973 Hoogl. VU > 1989 Zwits.
Velde, J.L. van der (1920-…). > 1950 Tres Aroyos (Arg.) > 1962. Arg.
Verburg, G. (1943-…). Loenen a.d. Vecht > 1975 Zwits.
Visser, L.L.J. (1943-…). > 1973 ZA. > 1976 Enumatil > 1979 ZA
Vliet, P. van (1920-…). Rotterdam (miss. dienst) > 1961 Frankrijk
Zijlstra, K. (1936-1989). > Brussel > 1979. België
4. Enkele eenvoudige conclusies.
Oorzaken van de emigratie.
Voor alle drie genoemde ‘emigratiegolven’ (1846 tot 1854, 1881 tot 1899 en 1947 tot 1952) speelden voor de emigrerende gereformeerde gemeenteleden economische en maatschappelijke omstandigheden een belangrijke rol. Bij de eerste emigratiegolf speelde bij de Afgescheidenen vaak ook een religieus motief; men wilde meer vrijheid van godsdienst. Hoewel dat motief ook voorkomt in verhalen van gereformeerde emigranten die tijdens de tweede emigratiegolf (1881 tot 1899) vertrokken – in die tijd speelde de Doleantie – is dat een stuk minder duidelijk dan bij de eerste ‘golf’. Bij de ‘derde emigratiegolf’ (1947 tot 1952) speelden ook economische en maatschappelijke motieven de hoofdrol. Amelink: “De oorlog is afgelopen en de mensen willen weg. Bij tientallen, bij honderden, bij duizenden. Weg uit Nederland, weg uit Europa, weg van de crisis, weg van de uitzichtloosheid”.
Bij de predikanten kan er aan toegevoegd worden dat ze meestal een beroep uit zo’n ver land ontvingen en daaraan gevolg gaven. De motieven kunnen daarnaast grotendeels dezelfde zijn als bij de ’gewone gemeenteleden’, al zal ook meegespeeld hebben de wens om te helpen bij de opbouw van de kerken in de emigratielanden.
Aantallen geëmigreerde predikanten.
Tijdens de eerste emigratiegolf, van 1846 tot 1854, vertrokken veel gereformeerden naar het buitenland, vooral naar de Verenigde Staten, vaak onder leiding van een Afgescheiden predikant. Zo leidde ds. H.P. Scholte (1805-1868) in 1847 achthonderd mensen naar ‘het land van de onbegrensde mogelijkheden’. Om de in Amerika gestichte gemeenten te leiden werden geregeld beroepen uitgebracht op Nederlandse predikanten, die ook in de jaren na de ‘eerste emigratiegolf’ naar Amerika emigreerden om daar hun taak op zich te nemen.
Als we de drie grafieken van geëmigreerde predikanten achter elkaar leggen valt in grafiek 2 dadelijk op dat vooral de 45 jaren na 1900 het vrijwel afgelopen is met de emigratie van predikanten. De emigratie van gereformeerde predikanten begint echter direct na de Tweede Wereldoorlog opnieuw en wel gedurende een behoorlijk aantal jaren, en in verhouding tot de voorgaande periode ook in grotere aantallen. Vanaf 1950 tot en met 1961 gaat een verhoudingsgewijs ‘groot’ aantal predikanten naar elders. Daarna daalt het aantal emigrerende predikanten naar meestal 1 of 2 per jaar.
Wel moeten we nogmaals opmerken dat het laatste gedeelte van grafiek 3 als niet volledig beschouwd moet worden. In die jaren zijn ook gereformeerde predikanten geëmigreerd, die niet in de lijst vermeld staan, omdat ze op dat moment nog in het land der levenden verkeerden. De lijst die wij gebruikten vermeldt immers uitsluitend predikanten die (althans voor zover bekend) in 1992 overleden waren. ‘Voor zover bekend’, omdat ook van de wel vermelde predikanten niet altijd het sterfjaar bekend is; soms verdwenen ze kerkelijk uit beeld.
Emigratie naar de verschillende landen in de drie perioden.
In de eerste periode (1846-1899), zie grafiek 1, vertrok verreweg het grootste deel van de predikanten naar de Verenigde Staten; de rij werd uiteraard geopend door onder anderen de bekend geworden predikanten ds. A.C. van Raalte (1811-1876), ds. G. Baaij (1792-1849), ds. S. Bolks (1814-1894), ds. H.G. Klijn (1793-1883), ds. H.P. Scholte (1805-1868), ds. C. van der Meulen (1800-1876) en ds. M.A. Ypma (1810-1863). Op het grote belang van hun aanwezigheid in Amerika werd op deze website in over hen geschreven verhalen al gewezen. Enkele andere predikanten trokken naar België, Indonesië, Duitsland en Zuid-Afrika, in totaal slechts een tiental.
In de tweede periode (1900-1945), zie grafiek 2, vertrok het geringe aantal van twaalf predikanten. Nog steeds ging het merendeel, ¾ deel, naar de Verenigde Staten. De overige landen van bestemming waren ook in deze tijd dezelfde als in de vorige periode, zij het dat nu Argentinië aan het rijtje is toegevoegd.
Geheel anders verloopt de derde periode (1946-1992), zie grafiek 3, waarbij we er nog op wijzen wat we eerder zeiden over de volledigheid van de door ons gebruikte lijst voor deze periode. In ieder geval is duidelijk dat het aantal bestemmingen van emigrerende predikanten veel groter is dan voorheen. Nu voegden zich Australië, Brazilië, Zwitserland, Nieuw-Zeeland, Frankrijk en Duitsland in de rij van bestemmingslanden.
De veel ruimere reismogelijkheden – niet meer per schip, maar veel vaker door de lucht! – zullen daaraan niet vreemd zijn. Ook hadden in de voorgaande jaren veel ‘gewone gereformeerde gemeenteleden’ zich in veel meer verschillende landen gevestigd dan in de tijd daarvoor. Zij brachten geregeld een beroep uit op Nederlandse predikanten, al kwamen daarvoor in de plaats steeds vaker in de emigratielanden zelf opgeleide predikanten.
In de derde periode (van 1946 tot 1992) zijn de Verenigde Staten niet meer het belangrijkste reisdoel, maar is het Canada geworden: 38 van de 92 predikanten kozen dat land uit. Of, beter gezegd, volgden een beroep dat uit dat land tot hen kwam op. De Verenigde Staten komen in deze periode op de vierde plaats, na Canada, Australië en België.
De ‘emigratiegolven’ en de predikantenemigratie.
In hoeverre komt omvang van de emigratie van predikanten overeen met de ‘grote emigratiegolven’ van ‘gewone gemeenteleden’ (1846 tot 1854, 1881 tot 1894 en 1947 tot 1952)?
Voor wat betreft de eerste twee ‘emigratiegolven’ (van 1846 tot 1854 en van 1881 tot 1894) kan worden opgemerkt dat voor wat de predikanten betreft inderdaad ook in die perioden een behoorlijk aantal vertrok, maar dat ook in de tussenliggende periode (1854 tot 1881) allerminst gesproken kan worden van rust op het predikantenemigratiefront. Dat is niet vreemd. Steeds meer gemeenten waren immers in den vreemde geïnstitueerd. Van daaruit werd vaak een beroep op Nederlandse predikanten uitgebracht.
Het aantal predikanten dat in de periode tussen 1900 en 1945 vertrok was zeer gering in vergelijking tot de andere tijdperken. Vanaf 1926 tot 1945 vertrokken zelfs helemaal geen predikanten meer naar elders. De grote economische crisis in de jaren dertig en in latere jaren de Tweede Wereldoorlog maakten het kennelijk moeilijk elders een bestaan op te bouwen.
In het tijdperk na de Tweede Wereldoorlog valt de derde emigratiegolf, van 1947 tot 1952, toen veel ‘gewone gereformeerde gemeenteleden’ emigreerden. Er waren wel enkele predikanten die in die zelfde jaren ook vertrokken, maar ‘de grote stroom’ komt pas in 1950 op gang. Dat is zeer verklaarbaar. De gereformeerden die zich in de jaren daarvoor hadden ingescheept, hadden inmiddels eigen gemeenten geïnstitueerd en brachten nogal eens een beroep uit op gereformeerde predikanten in het vaderland; vaak op hen van wie bekend was niet tegen emigratie op te zien. Na 1963 wordt het aantal geëmigreerde predikanten weer wat minder.
We houden ons uiteraard aanbevolen voor opmerkingen en aanvullingen.
Bronnen en literatuur onder (veel) meer:
B. Biemond-Boer, ‘Die Hollanders zijn gek!’ Identiteit en integratie van bevindelijk gereformeerden in Canada. Amsterdam, 2008
E.J. Bruins, The Americanisation of a Congregation. Grand Rapids, 1970
E.J. Bruins en R.P. Swierenga, Family quarrels in the Dutch Reformed Churches of the 19th Century. Grand Rapids, 1999
Calvin College, Dutch Emigrant Families assisted by the Immigrant Committee of the Christian Reformed Church in North America.. Grand Rapids, 2013
Centraal Weekblad ten dienste van de Gereformeerde Kerken in Nederland, 9e jrg. nr. 26, 1 juli 1961
J. van Hinte, Nederlanders in Amerika. Een studie over landverhuizers en volksplanters in de 19de en 20ste eeuw in de Vereenigde Staten van Amerika. 2 dln. Groningen, 1928
E. Koops, De dynamiek van een emigratiecultuur. De emigratie van gereformeerden, hervormden en katholieken naar Noord-Amerika in vergelijkend perspectief. (1947-1963). Hilversum, 2010
J. Kremer, De Gereformeerde Kerken overzee, in ‘Emigratie’, een tijdschrift gewijd aan emigratievraagstukken, 1959
W. Lagerwey, Neen Nederland, ‘k vergeet u niet. Een beeld van het immigrantenleven in Amerika tussen 1846 en 1945 in verhalen, schetsen en gedichten. Baarn, 1982
G. de Leeuw, Wij, eenvoudige Drentse Lui. Landverhuizers uit Drenthe (1846-1872). Landverhuizers uit Drenthe die in de jaren 1846-1872 in Amerika een nieuw bestaan opbouwden. Beilen/Bedum, 2006
Henry Lucas, Dutch Immigrant Memoirs and Related Writings. Revised Edition, Grand Rapids/Cambridge, 1997
N.N., Gemeenten en Predikanten van de Gereformeerde Kerken in Nederland. Publicatie ter gelegenheid van 100 jaar Gereformeerde Kerken in Nederland. 17 juni 1992. Leusden, 1992
H.J. Prakke, Drenthe in Michigan. Een studie over het Drentse aandeel in de Van Raalte-trek van 1847. Assen, 1948
J. Stellingwerff, Amsterdamse emigranten. Onbekende brieven uit de prairie van Iowa. 1846-1873. Amsterdam, 1975
K. van Stigt, History of Pella, Iowa and Vicinity. A history of Pella’s first 50 years (…). Pella, 1995
© 2018. GereformeerdeKerken.info