Inleiding.
Op deze website is herhaaldelijk verhaald over de emigratie van Nederlandse gereformeerden naar vooral de Verenigde Staten. Kortgeleden publiceerden we daarover nog een verhaal over de emigratie van Friese gereformeerden.
‘Emigratiegolven’.
In dat verhaal was sprake van een drietal emigratiegolven: die van 1846 tot 1854, van 1881 tot 1894 en van 1947 tot 1952, periodes waarin meer (gereformeerde) emigraties plaatsvonden dan normaal. Deze ‘golven’ vielen overigens alle drie samen met perioden waarin in kerkelijk Nederland het een en ander aan de hand was.
De ‘eerste emigratiegolf’ (van 1846 tot 1854) speelde zich af kort nadat in Nederland de Afscheiding van 1834 had plaatsgevonden. Uit de emigrantenverhalen blijkt duidelijk genoeg dat ‘de eerste emigratiegolf’ daarvan zeker niet los stond: men verlangde naar (meer) vrijheid van godsdienst; maar ook speelde de voor de emigranten slechte economische en maatschappelijke situatie in ons land vaak een grote rol.
De ‘tweede emigratiegolf‘ (van 1881 tot 1894) speelde rond de tijd van de Doleantie; in brieven en artikelen die daarover zijn overgeleverd wordt de ‘link’ tussen emigratie en die kerkstrijd nauwelijks duidelijk, al zagen we in het verhaal dat we kort geleden publiceerden, ‘Naar het land van droom en wensen’, dat emigratie in de tijd van de Doleantie hier en daar wel meespeelde. De grote economische crisis speelde daar echter de hoofdrol, ook bij gereformeerden.
Rond de ‘derde emigratiegolf’ ontrolde zich in Nederland de Vrijmaking van 1944. Een onderzoek naar het aantal geëmigreerde vrijgemaakte predikanten in die tijd zou daarop meer licht kunnen werken.
Kortom: in de ene ‘emigratiegolf’ is uit brieven van emigranten een duidelijker ‘link’ met de kerkelijke gebeurtenissen te herleiden dan in de andere, als die al bestaat.
Emigratie van gereformeerde predikanten.
De redactie van GereformeerdeKerken.info heeft in dit verband de gegevens over gereformeerde predikanten die in de loop van ongeveer 150 jaar – tussen 1846 en 1992 – ‘de grote plas’ overstaken, of hun emigratieheil elders en/of dichter bij huis zochten, op een rij gezet en bekeken welke in het oog springende conclusies daaruit te trekken zijn en ook of er verband is tussen de emigratie van gereformeerde predikanten en de genoemde ‘drie emigratiegolven’.
We gebruikten daarbij als uitgangspunt de betrouwbare, uitvoerige en volledige informatie die te vinden is in ‘Gemeenten en Predikanten van de Gereformeerde Kerken in Nederland’, uitgegeven in 1992 ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van de Gereformeerde Kerken in Nederland (1892-1992). We deelden de bekeken (bijna) 150 jaar in drie perioden van ongeveer vijftig jaar in: 1846-1899, 1900-1945, en 1945-1992. Om duidelijker in beeld te krijgen of binnen die laatste periode ook de ‘derde emigratiegolf’ (tussen 1947 en 1952) duidelijk te onderscheiden is, verdeelden we de periode tussen 1946 en 1992 nog eens in twee gedeelten: 1946 tot 1959 en 1960 tot 1992.
Wie wel en wie niet?
Bij de verwerking van de gegevens zijn gereformeerde predikanten die in missionaire dienst elders verbleven – en later weer terugkwamen – niet meegerekend, evenals predikanten die zich verbonden aan Altreformierte Kirchen in Duitsland, die in feite immers lange tijd tot de Gereformeerde Kerken in Nederland behoord hebben. Ook de emigratie van predikanten die naar België verkasten werd alleen meegerekend als de predikanten overgingen naar een ander kerkverband (ook in België waren immers Gereformeerde Kerken die tot die in ons land behoorden, of gerekend werden).
Het totale aantal gereformeerde predikanten dat tussen 1846 en 1992 naar elders emigreerde is – afgaande op de gegevens in ‘Gemeenten en Predikanten’ – 186. De verdeling van het aantal geëmigreerde gereformeerde predikanten over de drie verschillende perioden van ongeveer vijftig jaar is als volgt:
- 1846-1899 – 83 gereformeerde predikanten in 53 jaar
- 1900-1945 – 12 gereformeerde predikanten in 45 jaar
- 1946-1992 – 91 gereformeerde predikanten in 46 jaar
Hieronder brengen we de gegevens van de 186 geëmigreerde gereformeerde predikanten in beeld, onderverdeeld in de drie genoemde perioden, met vermelding van de provincie van waaruit ze emigreerden en naar de landen waarheen ze vertrokken en wanneer. Want we stelden ook enkele eenvoudige grafieken samen betreffende het jaar van vertrek. Daarna volgt tenslotte de lijst met de namen van de geëmigreerde predikanten in de betreffende periode, voorzien van enkele aanvullende gegevens.
1. De periode 1846-1899 – 83 predikanten.
Het aantal geëmigreerde gereformeerde predikanten in de periode tussen 1846 en 1899 bedraagt 83. Van hen gingen maar liefst 73 predikanten naar de Verenigde Staten. In hun kielzog volgden vele, vele duizenden Afgescheidenen, op zoek naar (meer) vrijheid van godsdienst en niet in het minst een beter economisch en maatschappelijk leven, Drie van de 73 naar de VS geëmigreerde predikanten keerden terug naar Nederland, meestal reeds na een paar jaar. Uitgaande vanuit welke Nederlandse provincie deze predikanten naar Amerika vertrokken (vaak met veel van hun en andere gemeenteleden), is de verdeling als volgt:
Verenigde Staten.
Verreweg de meeste predikanten gingen naar de VS. Van de 73 naar de Verenigde Staten geëmigreerde predikanten vertrokken in deze periode 14 vanuit een kerkelijke gemeente in de provincie Groningen naar Amerika. 10 predikanten vertrokken vanuit de Altreformierte Kirchen; vanuit kerkelijke gemeenten in de provincie Overijssel vertrokken 9 predikanten naar de Verenigde Staten; vanuit Noord-Holland 8, net als vanuit Zuid-Holland. Vanuit Zeeland en Gelderland gingen elk 6 ‘de grote plas’ over, terwijl vanuit Friesland, en Noord-Brabant/Limburg elk 5 predikanten naar de VS emigreerden. Uit de provincies Drenthe en Utrecht tenslotte emigreerden elk 1 predikant naar de Verenigde Staten.
Drie van deze 73 predikanten keerden (soms al na enkele jaren) naar Nederland terug.
België.
Het aantal geëmigreerde predikanten naar België bedroeg in deze periode in totaal 5. Eén van hen keerde na verloop van tijd terug. Op één na alle predikanten die naar België emigreerden deden dat vanuit het zuiden van ons land: 3 vanuit Zuid-Holland en 1 vanuit Noord-Brabant/Limburg. Eén ging in België van een aan de Gereformeerde Keken in Nederland gelieerde gemeente over naar een ander Belgisch kerkverband.
Indonesië, Duitsland en Zuid-Afrika.
Naar Indonesië emigreerden in de behandelde periode slechts 2 predikanten (van hen kwam niemand op zijn schreden terug) en ze vertrokken vanuit een kerkelijke gemeente in Overijssel of Zuid-Holland. Ook 2 predikanten vertrokken naar Duitsland (naar andere dan Altreformierte Kirchen). Geen van hen keerde terug. Naar Zuid-Afrika vertrok in deze periode slechts 1 predikant, vanuit de provincie Groningen. Ook hij keerde niet naar Nederland terug.
Emigraties tijdens de eerste twee ‘emigratiegolven’ (1846-1854 en 1881-1894).
In hoeverre komt het stramien van de ‘eerste twee emigratiegolven’ overeen met dat van emigrerende gereformeerde predikanten? In de eerste door ons bekeken periode van ongeveer vijftig jaar (1847-1899) emigreerden van de 83 gereformeerde predikanten 16 tijdens de zogenaamde ‘eerste emigratiegolf’, van 1846 tot 1854. 27 van de 82 geëmigreerde predikanten verhuisden tijdens de ‘tweede emigratiegolf’, van 1881 tot 1894, bijna twee keer zoveel als tijdens de ‘eerste golf’. We beseffen overigens dat bij die ‘golven’ geen sprake is van een streng omlijnd tijdsbestek.
Hoe dan ook, de tijd tussen deze ‘twee emigratiegolven’ – van 1854 tot 1881 – is voor wat betreft de emigratie van gereformeerde predikanten volgens onderstaande grafiek ook behoorlijk druk te noemen. Van de 83 tussen 1846 en 1899 geëmigreerde predikanten vertrokken tussen 1854 en 1881 in totaal 35 predikanten (en tussen 1894 en 1899 nog eens 6). Een behoorlijk aantal, dat overigens goed te verklaren is.
De zeer grote aantallen emigrerende ‘gewone gemeenteleden’ stichtten immers op allerlei plaatsen eigen kerkelijke gemeenten en hadden daar een predikant nodig. Het gebeurde geregeld dat een beroep werd uitgebracht op een predikant uit het verre moederland, waarmee men zich over het algemeen nog lange tijd innig verbonden voelde. 34 Nederlandse predikanten namen zo’n beroep dus aan en vertrokken uit ons land naar elders.
De tussen 1846 en 1899 geëmigreerde predikanten.
Hieronder volgt de lijst van 83 geëmigreerde predikanten in de eerste door ons bekeken periode van ongeveer vijftig jaar: 1846 tot 1899. Na de naam en (indien bekend) het geboorte- en sterfjaar volgt de laatste standplaats in Nederland vóór de emigratie. Sommigen waren op het moment van hun emigratie ‘buiten bediening’ (b.b.) of onbevoegd dienstdoend (onb.). Na > volgt het jaar van emigratie en het land van bestemming (VS = Verenigde Staten; ZA = Zuid-Afrika). Bij hen die terugkeerden (<) volgt – indien bekend – het jaar van terugkeer en de eerstvolgende standplaats in Nederland.
Baaij, G. (1792-1849). Apeldoorn > 1846 VS
Bähler, P.B. (1807-1882). Deventer > 1864 VS
Baron, S.H. (1813-1889). Bergum > 1869 VS
Beer, J.B. de (1819-1891). Emden > 1867 VS. < 1880 Uithuizermeeden O.G. (later Roodeschool)
Best. C. de (1837-1938). Tilburg (1876. België) > 1879 VS
Betten, A.J. (1813-1900). Noordeloos > 1847 VS
Beuker, H. (1834-1900). Leiden > 1893 VS
Beij, B. de (1815-1894). Middelstum > 1868 VS
Boer, G.E. (1832-1904). Niezijl > 1873 VS
Bolks, S. (1814-1894. Hellendoorn > 1847 VS
Bosch, K. van den (1818-1897). Noordeloos > 1856 VS
Bruijn, J.A. de (1846-1927). Niezijl > 1883 VS < 1885 Niezijl
Budding, J.H. (1810-1870). Groningen > 1848 VS < 1851 Gorinchem
Coelingh, W. (1826-1895). Schoonebeek > 1871 VS
Contant, I. (1843-1929). Biezelinge > 1896 VS
Dellen, L. van (1842-1919). Nieuwe Pekela > 1894 VS
Diephuis, J. (1830-1889). Huizen > 1887 VS
Dosker, N.H. (1820-1887). Zwolle > 1873 VS
Duiker, R. (1825-1917). Niezijl > 1867 VS
Felix, B.C. (1827-1907). De Lier > 1884 België. < …
Fortuin, F. (1853-1928). Hilversum > 1898 VS
Frieling, W.H. (1820-1905). Burum > 1866 VS
Gardenier, W. (1819-1856). Wolphaartsdijk > 1853 VS
Geerds, G.K. (1916-1986). Denderleeuw > 1879 België
Goor, K. van (1848-1914). Gorinchem > 1893 VS
Gräfe, H.F.K.P. (1871-…). Laar (Dtsl.) > 1898. Dtsl. < 1902 Gronau > 1903 Dld
Grootenhuis, D.J. te (1834-1910). Elburg > 1895 VS
Haan, E.R. (1845-1898). Genderen > 1890 VS
Hemkes, G.K. (1838-1920). Bunde > 1877 VS
Hoogen, H. van (1836-1907). Wildervank > 1893 VS
Hoor, F.M. ten (1855-1934). Franeker > 1896 VS
Houte, J. van (1845-1919). Halfweg > 1884 VS
Hulst, F. (1827-1873). Sauwerd > 1868 VS
Hulst, L.J. (1825-1922). Stadskanaal > 1874 VS
Israel, P.J. (1833-1900). Beekbergen > 1881 Dtsl
Jacobs, C.W. (1838-1891). Klundert en Zevenbergen > 1889 VS
John, C.C.A.L. (1839-1915). Tilburg > 1887 VS
Jonge, W.P. de (1824-1887). Enter > 1871 VS
Keizer, J. (1860-1950). Landsmeer (b.b.) > 1888 VS
Kleij, W. van der (1819-1875). Almelo > 1871 VS
Kloppenburg, C. (1813-1876). Oud Vossemeer > 1871 VS
Klijn, H.G. (1793-1883). Middelburg > 1849 VS
Koopman, H.R. (1824-1884). Gameren > 1865 VS
Kremer, J. (1832-1907). Wanswerd > 1877 VS
Kreulen, K. (1833-1901). Nieuwleusen > 1889 VS
Kuiper, K. (1841-1921). Garrelsweer > 1891 VS
Kuiper, R.T. (1826-1894). Wildervank > 1879 VS
Laatsman, J.H. (1868-1927). ’s-Gravenmoer > 1898 België
Leeuwen, W. van (1810-…). Zaandam > 1857 VS
Leeuwen, W.H. van (1807-1882). Werkendam > 1863 VS
Loo, E. van ‘t (1833-1905). Sliedrecht > 1887 VS
Lubach, W. (1825-1903). Edam > 1880 VS
Meulen, C. van der (1800-1876). Goes > 1847 VS
Nieuwenhuis, P. (1853-1941). Brielle > 1889 Indonesië
Oggel, P.J. (1829-1869). Terneuzen c.a. > 1856 VS
Pilon, T. (1849-…). Heemse > 1890 Indonesië
Plesscher, J. (1849-1935). Neermoor (Dtsl.) > 1885 VS
Postma. D. (1818-1890). Wildervank c.a. > 1858 ZA
Potgeter, H. (1856-1931). Ihrhove c.a. (Dtsl.) > 1889 VS
Quéré, C.L. (1837-1929). Alblasserdam > 1879 België
Raalte, A.C. van (1811-1876). Arnhem c.a. > 1847 VS
Raidt, G.J. (1788-1876). Hellevoetsluis > 1856 VS
Rederus, F.S. (1819-1886). Apeldoorn > 1872 VS
Remein, J.M. (1840-1903). Oostzaan > 1891 VS
Robbert, J. (1857-1922). Lutten > 1893 VS
Scholte, H.P. (1805-1868). Utrecht > 1847 VS
Schultz, J.H. (1852-1914). Uelsen (Dtsl.) > 1892 VS
Schuur, K.S. van der (1803-1876). Siddeburen > 1849 VS
Sevensma, S.B. (1831-1900). Nijmegen > 1887 VS
Smidt, W.R. (1845-…). Uelsen (Dtsl.) > 1882 VS
Smit, R.H. (1815-1886). Nieuwleusen > 1851 VS
Steffens, N.M. (1839-1912). Emden (Dtsl.) > 1872 VS
Tris, A.C. (1817-1907). Heerjansdam c.a. (onb.) > 1851 VS
Vlaanderen, P. van (1850-1908). Yerseke > 1889 VS
Vos, J.H. (1826-1913). Ommen > 1881 VS
Weiland, K.B. (…-…). Neermoor (Dtsl.) > 1868 VS
Werp, D.J. van der (1811-1876). Burum > 1864 VS
Werp, H. van der (1846-1918). Beverwijk > 1881 VS
Wiersma, J.H. (1843-1925). Schiedam > 1879 België
Woudsma, P. (1835-1872). Ulrum (b.b.) > 1868 VS
Wüst, W.C. (1807-1886). Giesendam c.a. > 1848 VS
Ypma, M.A. (1810-1863). Hallum > 1847 VS
Zonne, P. (1807-1865). Genderen (b.b.) > 1847 VS
2. De periode van 1900-1945 – 12 predikanten.
Het aantal geëmigreerde gereformeerde predikanten in de periode 1899-1945 bedraagt in totaal 12. In verhouding tot de voorgaande en de volgende perioden uitzonderlijk weinig.
Verenigde Staten.
8 van de 12 predikanten emigreerden naar de Verenigde Staten. 3 van hen gingen naar Amerika om daar hun eerste gemeente te dienen. De overige 5 vertrokken na eerst in Nederland gewerkt te hebben vanuit de provincies Groningen, Friesland, Gelderland en Zuid-Holland of vanuit een Altreformierte Kirche in Duitsland. Van de 8 predikanten die naar Amerika emigreerden keerden 4 na verloop van tijd terug. Opmerkelijk is dat 3 van de naar Amerika geëmigreerde dominees op het moment van hun vertrek ‘buiten bediening’ (b.b.) geraakt waren vanwege problemen in hun gemeente.
Overige landen.
De resterende 4 predikanten emigreerden of naar België, naar Argentinië, naar Zuid-Afrika of naar Indonesië. Alleen de predikant die naar Zuid-Afrika ging keerde na dertien jaar terug.
De predikanten die tussen 1900 en 1945 emigreerden.
Volgens onze gegevens vertrokken in deze periode (1900-1945) dus slechts 12 predikanten naar het buitenland. Allen emigreerden ze vóór 1925, verspreid over een tiental jaren. In die tien jaar vertrok jaarlijks slechts één predikant, namelijk in 1900, 1902, 1906, 1909, 1911, 1912, 1917, 1922 en 1925. Alleen in 1908 vertrokken 3 predikanten naar het buitenland. Ná 1925 emigreerde gedurende twintig jaar, tot 1945, geen gereformeerde predikant meer.
Vreemd is het uitzonderlijk geringe aantal geëmigreerde predikanten niet. Zowel de Eerste Wereldoorlog van 1914 tot 1918 en de gevolgen ervan, de daarop volgende economische crisis en de Tweede Wereldoorlog nodigden niet bepaald uit om elders, ver weg, een onzeker nieuw leven te beginnen. Bovendien kan een rol gespeeld hebben het feit dat de ‘eigen’ theologische opleidingen (zoals het Calvin College in Grand Rapids, Michigan) – in 1876 gesticht – inmiddels al jaren op stoom gekomen waren zodat er minder behoefte was aan predikanten uit Nederland.
Hieronder de lijst met de bovenbedoelde predikanten. Eerst weer de naam (met indien bekend het geboorte- en sterfjaar). Daarna de plaatselijke gemeente van waaruit ze emigreerden; vervolgens (na >) het jaar waarin ze emigreerden naar het daar achter genoemde land. Indien teruggekeerd ( < ) wordt het jaartal vermeld en de kerkelijke gemeente waar de betreffende predikant aan het werk ging. Soms vertrok (>) men nóg een keer naar het buitenland. Daarvan wordt dan het jaartal en het land van bestemming vermeld. Drie van de onderstaande predikanten hadden hun eerste gemeente in de Verenigde Staten en emigreerden na verloop van tijd naar Nederland. Van hen wordt (na >) het jaar van emigratie en het land van bestemming vermeld.
Dijk, M. van (1893-1973). > 1925 VS < 1929 Nieuweroord
Hekkert, G.J. (1863-1917). Baarland > 1902 België
Hoogendorp, H.H. (…-…). (woonachtig te Delft) > 1917 Argentinië
Jansen, J. (1878-1951). > 1904 VS < 1906 Bedum
Jongbloed, T. (1869-1926). Westerlee (b.b.) > 1908 VS
Lonkhuyzen, J. van (1873-1943). Rijswijk > 1911 VS < 1928 Zierikzee
Los, S.O. (1871-1943). Hilversum > 1908 Z.A. < 1921 Den Haag
Reenen, C. van (1888-1976). > 1922 VS < 1927 Woerden
Schüürmann, F. (1865-1947). Campen (Dtsl.) > 1912 VS
Teves, Tzn., J. (1854-1913). Beekbergen (b.b.) > 1908 VS
Troost, E. (1858-1916). Nes en Wierum (b.b.) > 1900 VS
Volten, H. (1902-1966). Diemen > 1909 Indonesië
© 2018. GereformeerdeKerken.info