De Gereformeerde Kerk te Westzaan

Inleiding.

De Christelijke Gereformeerde Gemeente te Westzaan werd op 25 maart 1885 geïnstitueerd. In 1892 sloot ook deze kerk zich aan bij de samensmelting van de oorspronkelijk uit de Afscheiding ontstane ‘Christelijke Gereformeerde Kerk’ en de ‘Nederduitsche Gereformeerde Kerk’ uit de Doleantie. Daardoor ontstonden ‘De Gereformeerde Kerken in Nederland’.

Kaart: Google.

Maar over de Gereformeerde Kerk te Westzaan is verder niet zoveel bekend, omdat er, voor zover ons bekend, nauwelijks over gepubliceerd is – van een eventueel gedenkboek ontbreekt elk spoor. Wel vonden we bijzonderheden in een aantal andere bronnen. Daarom een kort overzicht van wat we erover te weten kwamen.

Het ontstaan van de Gemeente.

Ds. Lucas Lindeboom (1845-1933) legde de basis voor de Gereformeerde Kerk van Westzaan.

De Christelijke Gereformeerde Gemeente te Westzaan ontstond in ieder geval vanuit de kerk te Zaandam. Daar was op 28 februari 1873 ‘in het kleine kerkje bij de gasfabriek’ ds. Lucas Lindeboom (1845-1933) in het ambt bevestigd. Het kerkje stroomde in zijn ambtsperiode vol; ‘velen werden van buiten getrokken’. Meteen nam ds. Lindeboom de organisatie van de Zaandamse gemeente ter hand, ‘en wel naar de overtuiging, dat de evangelisatiearbeid de zaak der gemeente is, onder leiding van leeraar en ouderlingen’. Ook de Jongelingsvereniging ‘De Zaaier’, de meisjesvereniging en de Vrouwenvereniging werden bij het evangelisatiewerk betrokken. De Jongelingsvereniging De Zaaier had als doelstelling ‘meer en meer jongelieden uit de wereld te winnen en afdwalende christenjongelingen terecht te brengen’. Dominee Lindeboom voorzag de jongelingen en de anderen van talloze brochures om uit te delen. De gemeente bruiste van leven.

Dat werd ook opgemerkt door de anderen in Zaandam. Men zong ‘de kleine dominee’ het spotliedje na: ‘Lindeboom, Lindeboom, wat maakt hij die fijnen vroom!’. Behalve dat onder meer openbare samenkomsten gehouden werden en een bijbeltent op het kermisterrein geplaatst werd, liep de predikant zelf de wijde omgeving van Zaandam af om er toespraken te houden of te preken. ‘Dat kleine kereltje’, zoals de straatslenteraars hem noemden, liet het er nooit bij zitten. Om huisbezoek te doen liep hij naar Oostzaan, Wormer, Neck, Purmerend en Westzaan’.

Het eerste kerkje en de kerk geïnstitueerd (1885).

Het oude koetshuis aan het Zuideinde werd omgebouwd tot kerkje (1885-1928). Op deze foto mist het torentje (het kerkje werd pas in de jaren ’60 van de vorige eeuw afgebroken).

Na verloop van tijd – nadat ds. Lindeboom uit Zaandam vertrokken was en in 1883 docent aan de Theologische School in Kampen geworden was – bleek dat er voldoende dorstigen naar het Woord waren om aan het Zuideinde een oud koetshuis te kopen en als kerkgebouw in te richten (‘het witte kerkje’). Het werd bij die gelegenheid voorzien van een torentje.

Ds. Van der Hoogt redigeerde ‘De Zaanbode’.

En zo kon op 25 maart 1885 de Christelijke Gereformeerde Gemeente te Westzaan met negentig leden onder leiding van Lindebooms opvolger ds. J.M. van der Hoogt (1853-1919) van Zaandam met medewerking van ds. L. Neijens (1840-1913) van Amsterdam geïnstitueerd worden door de bevestiging van drie ouderlingen en twee diakenen.

Ds. L. Neijens (1840-1913) van Amsterdam.

Sterker nog, in 1888 al kreeg de kleine gemeente een eigen voorganger: oefenaar of lerend-ouderling Joh. Verhagen. Maar nog voor het volgende jaar voorbij was werd deze in december 1889 geroyeerd als lid van de gemeente omdat hij zijn woord niet gehouden had (en daarom ‘leugenaar’ genoemd werd) door ‘weg te lopen’ uit het ambt. Later zou men dat ‘trouweloze verlating’ noemen.

De eerste predikant (van 1892 tot 1895).

Het duurde precies drie jaar voor de gemeente eindelijk haar eerste échte’ predikant kreeg. Kandidaat S. van der Wal (1865-1941) werd op 11 december 1892 door zijn schoonvader, ds. J.W.A. Notten (1843-1914), in Westzaan in het ambt bevestigd. Hij kreeg als traktement jaarlijks een bedrag van fl. 700 uitgekeerd; voor een kandidaat een vrij normaal bedrag, zij het dat de uitbetaling ervan kennelijk nogal eens haperde, want het bleek voor de kleine gemeente moeilijk het benodigde geld bijeen te krijgen.

Ds. S. van der Wal (1865-1941) op latere leeftijd.

Ook had ds. Van der Wal voortdurend te maken met ‘kwesties en twisten’ die er ongetwijfeld aan meewerkten dat hij zich in Westzaan niet erg op zijn plaats voelde. In 1895 vertrok hij naar Minnertsga in Friesland, welke kerk op hem een beroep had uitgebracht en ‘welke roeping hij overtuigd was te moeten opvolgen’.

Ds. A.G.H. Schippers (van 1907 tot 1915).

Twaalf jaar was de gemeente toen vacant. Die herderloze periode zal de onrustige gemeente geen goed gedaan hebben, zodat het de kerkenraad ongetwijfeld blij gestemd zal hebben toen in 1907 de tweede predikant aantrad in de persoon van ds. A.G.H. Schippers (1872-1915) van Exmorra en Allingawier in Friesland. Deze bleef tot zijn overlijden in 1915 aan de gemeente verbonden.

De gereformeerde kerk (links), die in 1885 in gebruik genomen werd en in 1928 buiten gebruik gesteld werd. Let op het torentje!

“Ds. Schippers was een man, wiens optreden steeds gekenmerkt werd door een grote mate van bescheidenheid. Door zijn eenvoudig aangenaam karakter en door zijn rechtschapenheid en rondborstigheid had hij zich tijdens zijn studie aan de Vrije Universiteit al vele vrienden verworven. Zelfverheffing was hem geheel vreemd. Hij was een eerlijk man, die zich gaf zoals hij was en die nimmer iets anders poogde te zijn dan een dienaar van God en der gemeente. Zijn karakter, enigermate neigend naar het pessimisme, bracht mede, dat hij zich soms wat al te veel op den achtergrond stelde, opzag tegen anderen en zijn eigen werk als van geringe waarde beschouwde. Hoe terneergeslagen kon hij zijn, wanneer er moeilijkheden waren op den weg, maar ook hoe verheugde hij zich als zijn woord invloed mocht hebben en zijn arbeid kennelijk werd gezegend”.

De School met den Bijbel met het witgepleisterde meestershuis  te Westzaan (met dank aan mevr. I. Vreemann).

“Bijzonderen ijver heeft ds. Schippers ontwikkeld voor de zaak van het Christelijk onderwijs in de plaats zijner inwoning. Geweldige tegenstand openbaarde zich, toen het plan werd gemaakt aldaar een School met den Bijbel te stichten. Schippers heeft echter gearbeid met volle toewijding, tot dat hij zijn wensch vervuld zag en daardoor voor altijd zijn naam verbonden bleef aan de christelijke school te Westzaan.”

“In 1910 werd op zijn initiatief het vijfentwintigjarig bestaan van de Gereformeerde Kerk te Westzaan ‘luisterrijk gevierd’. De predikant overleed op 23 september 1915 na een zeer korte ongesteldheid; de vorige zondag had hij nog tweemaal het Woord bediend”.

Ds. G.J. Goede (van 1920 tot 1924).

Ds. G.J. Goede (1893-1931).

Van 1920 tot 1924 werd de kerk bediend door ds. G.J. Goede (1893-1931), die als kandidaat naar Westzaan kwam. Zijn kanselwerk en pastorale arbeid werden zeer gewaardeerd.

In de in 1924 ontstane vacante periode werd in 1925 het veertigjarig bestaan van de gemeente van Westzaan gevierd, bij welke gelegenheid prof. Lindeboom himself naar het dorp kwam om een herdenkingsrede uit te spreken.

Ds. G. Tom (van 1927 tot 1947) en een nieuwe kerk (1928).

De gereformeerde kerk te Westzaan (1928-1983).

In 1927 brak een twintigjarige periode aan waarin ds. G. Tom (1903-1961) de pastorale scepter in Westzaan zwaaide. ‘Deze herder heeft met veel zegen mogen arbeiden, onder vaak moeilijke omstandigheden’. Was er al in 1913 sprake geweest van het bouwen van een nieuwe kerk, onder ds. Toms leiding kwam deze tot stand. In 1928 werd namelijk onder leiding van de architecten J. en D. Eilmann in Westzaan zuid een nieuwe kerk gebouwd aan de Groene Jagerstraat, in de stijl van de “Amsterdamse School”. Houthandelaar en gemeentelid P. Rot legde op 30 juni 1928 de eerste steen. Dat is niet zo vreemd als we weten dat de familie Rot de bouw van de toren financieel mogelijk maakte.

Al vrij vlot, begin jaren ’30 moesten er flinke onderhoudswerkzaamheden aan de kerk gebeuren, omdat de kapconstructie niet bleek te deugen. Hoe dan ook, de ‘sukkelende dochterkerk van Zaandam’ (zoals ds. W. Breukelaar (1865-1940) van Zaandam het placht uit te drukken) was in het bezit van een voor die tijd heel  mooi kerkgebouw, zelfs met toren en luidklok.

Een orgel (1943).

Aanvankelijk maakte de gereformeerde kerk in elk geval vanaf het begin van de twintigste eeuw gebruik van een harmonium met pedaal. Dat instrument was in 1912 kennelijk aan het eind van haar Latijn, want de heer Rot deelde dat jaar mee dat hij zou informeren naar de kosten van de reparatie van het orgel. Enige tijd later werd door de kerkenraad fl. 10 betaald aan de orgelfirma Goldschmeding, die in die tijd onder andere in het kerkelijk weekblad De Heraut stevig adverteerde met allerlei soorten van harmoniums. Toen zal er dus een nieuw harmonium in de kerk geplaatst zijn.

Ds. G. Tom (1903-1961) op latere leeftijd.

Ook toen in 1928 de nieuwe kerk gebouwd was, werd nog steeds een harmonium met pedaal als begeleiding van de gemeentezang gebruikt; het instrument was geplaatst op de galerij. In 1933 werd Jan Janszoon Zwart (1916-2003) organist van de kerk te Westzaan, en daarna ook nog vijf van zijn zes zonen. Vanaf 1940 was dat de oudste zoon Stoffel Zwart (1911-1990). In zijn ‘ambtsperiode’ kwam er een nieuw orgel in de kerk. Dat werd (opnieuw) mogelijk gemaakt door gemeentelid en houthandelaar P.C. Rot, die in mei 1942 meedeelde dat hij de kerk een nieuw orgel schonk. Weliswaar bleek het in 1943 bij de levering door de fa. Spiering een tweedehands instrument te zijn, maar toch.

Het interieur van de nieuwe kerk uit 1928 (de foto werd gemaakt in 1960).

De luidklok.

Met al de andere torenklokken in ons land moest ook de luidklok van de gereformeerde kerk van Westzaan gedurende de Tweede Wereldoorlog worden ingeleverd bij de bezetters. Koster Bos had echter andere ideeën, en onder één hoedje spelend met de heer Schaap van de Commissie van Beheer maakten ze het gevaarte in de toren los en legden het op de vloer boven in de toren. Dan kon je tenminste van buiten zien dat er geen klok meer hing. Maar toen ze de vrucht hunner arbeid vanaf de straat in ogenschouw namen, zagen ze dat door de open torentrans de luidklok nog steeds te zien was. Een nieuw ‘onderduikplan‘ was dus nodig. Toevallig werd in die tijd de keuken van de kerk voorzien van een nieuwe vloer. Dat bracht de beide heren op het idee de klok onder de vloer te verstoppen en vervolgens de nieuwe vloer er overheen te leggen. Zo kon de klok behouden blijven voor de kerk. Na de oorlog werd de keukenvloer weer even opengebroken en haalde men de klok tevoorschijn, zodat deze de mensen weer ter kerke kon roepen; want, zei het randschift: ‘Nooden is mijn plicht / Nooden naar Gods Huis / Roepen tot het Licht / Tot het Licht van ’t Kruis’.

Na de oorlog: ds. J.F. de Gier (van 1948 tot 1964).

Ds. J.F. de Gier (1900-1967).

Per 4 mei 1947 was ds. Tom naar het Friese Oudeschoot vertrokken. Het jaar daarop kwam ds. J.F. de Gier (1900-1967) naar Westzaan, die ‘de jubileumcommissie stellig waardevolle adviezen heeft kunnen verstrekken, want toen hij nog in Zuidwolde (Dr.) stond heeft hij de leiding gehad bij het eeuwfeest van de kerk aldaar’. In 1960 werd in Westzaan namelijk het 75-jarig bestaan van de Gereformeerde Kerk herdacht. Daarover echter straks meer.

Want begin 1948 bleek het orgel toch niet van die kwaliteit die men ervan verwacht, en in ieder geval gehoopt had. Het bleek dat te eniger tijd bij het oorspronkelijke orgel een ander systeem bijgebouwd was, maar dat de verschillende lassingen niet gemaakt waren zoals het had gemoeten. Of en zo ja wat men er aan gedaan heeft is niet duidelijk, maar in 1964 verkeerde het instrument in ieder geval in zeer slechte staat. Aan het eind van dat jaar kreeg orgelbouwer Flentrop uit Zaandam het orgel in onderhoud.

75-jarig jubileum (1960).

Ondertussen had de kerk van Westzaan in 1960 het 75-jarig bestaan herdacht. Met het jubileum in het vooruitzicht spaarde de gemeente anderhalf jaar lang ijverig om een zinvol feestgeschenk aan te bieden, in de vorm van het in moderne, lichte kleuren schilderen van het interieur van de kerk, dat dus helemaal buiten de normale begroting om kon gebeuren, iets waaraan een hulpbehoevende kerk anders niet zo gemakkelijk toe komt.

De jubileumviering bleef overigens niet beperkt tot het schilderen van de kerk. Ook werd een officiële herdenkingsavond en een speciale kindermiddag gehouden, terwijl op de zondag de kerkdienst in het teken van het jubileum stond.

Het interieur van de kerk (foto: collectie Instituut voor Christelijk Cultureel Erfgoed).

“In het meer bruisende Westzaan heeft ds. De Gier ook mooie jaren beleefd en trouwe vrienden gekregen. In het kerkelijk leven heeft hij zijn plaats met trouw en toewijding ingenomen. Taken hem opgedragen werden met veel liefde vervuld. Zo was hij jaren Zendingsdeputaat. Ook in de arbeid van het Bijbelgenootschap werkte hij gaarne mee. Ook buiten de kerkelijke gemeenschap had hij zijn contacten. Men hield van zijn rustige aanwezigheid. De laatste jaren van zijn leven waren moeilijk door zijn ziekte en de vele spanningen die deze meebracht, maar ook vol goede dingen. Hij kon na zijn emeritaat in 1964 in Westzaan blijven wonen. Veel liefde en meeleven was er steeds, vooral in de laatste weken van zijn leven. Onder grote belangstelling werd hij begraven”.

Ds. N.A. Schuman (van 1965 tot 1970).

Ds. De Gier werd in 1965 opgevolgd door kandidaat N.A. Schuman (*1936), die de kerk van Westzaan tot 1970 diende, waarna hij wetenschappelijk medewerker werd aan de Theologische Faculteit van de Vrije Universiteit te Amsterdam.

Samenwerking met de hervormde gemeente (vanaf 1972).

Sinds 25 juni 1972 ging de Gereformeerde Kerk te Westzaan een samenwerkingsverband met de hervormde gemeente aan. Dat hield in dat beide gemeenten van 1972 tot 1977 gediend werden door de hervormde predikant Th.H.G. Hulst en van 1978 tot 1982 door de gereformeerde predikant ds. J.P. Schouten (*1949).

Gereformeerde kerk buiten gebruik (1983).

De voormalige gereformeerde kerk te Westzaan (foto: Reliwiki, Anton van Draal).

In het jaar daarop, in 1983, werd in het kader van het Samen-op-Wegproces de gereformeerde kerk aan de Groene Jagerstraat buiten gebruik gesteld en werden de kerkdiensten in het vervolg gehouden in de hervormde Grote Kerk aan de Kerkbuurt in Westzaan Noord. Het orgel van de gereformeerde kerk werd door orgelfirma Flentrop overgeplaatst naar de Kerk van de Nazareër aan het Zuideinde in Koog aan de Zaan. De torenklok werd in 1983 aangebracht aan de westgevel van de Grote Kerk.

In hetzelfde jaar werd ds. Schouten opgevolgd door ds. A. Mak, die vijf jaar aan de kerk van Westzaan verbonden was. Ds. Tj. Tjepkema (*1963) diende de Gereformeerde Kerk van Westzaan daarna van 1990 tot 1996.

In 2008 fuseerden beide kerken tot de Protestantse Gemeente te Westzaan.

De ledentallen van de Gereformeerde Kerk te Westzaan.

De ledentallen van de Gereformeerde Kerk te Westzaan tussen 1894 en 2004 (bron: Jaarboeken GKN).

Bronnen onder meer:

H. Fidder, Kerk in Westzaan 75 jaar. In: Centraal Weekblad ten dienste van de Gereformeerde Kerken in Nederland, 8e jrg. nr. 12, 26 maart 1960

Jaarboeken ten dienste van de Gereformeerde Kerken in Nederland. div. jrg.

Orgels in Noord-Holland, internetwebsite.

W.A. Wiersinga, Lucas Lindeboom. Een koninklijk evangelist. Hoenderloo, g.j.

(We houden ons aanbevolen voor eventuele correcties en aanvullingen.)

© 2018. GereformeerdeKerken.info