1940 – Opdat wij niet vergeten – 1945

Twaalf mannen, allen lid van de Gereformeerde Kerk te Sneek, kwamen in de Tweede Wereldoorlog  door verzetshandelingen om het leven.

Vijf van hen waren lid van één van de Sneker Jongelingsvereenigingen op Gereformeerden Grondslag, en  worden herdacht op een gedenksteen, die op 31 december 1946 werd onthuld in het kerkelijk centrum Aere Perennius aan het Kleinzand in Sneek. Dit gebouw was  ingericht voor het christelijk verenigingsleven; de betreffende JV’s vergaderden daar vaak. De JV-leden wilden na de oorlog met deze gedenksteen de nagedachtenis van hun in de oorlog omgekomen medeleden  eren.

De gedenksteen verplaatst.

Toen Aere Perennius veel later verkocht werd aan de eigenaar van een Chinees restaurant, oordeelde de Stichting Sneek 1940-1945 dat de gedenksteen eigenlijk elders moest worden ondergebracht. Dat het een gereformeerd kerkgebouw zou worden was logisch, en besloten werd dat de steen in de Zuiderkerk zou worden geplaatst.

Er kwam echter een kink in de kabel, want kort voor de verwijdering van de gedenksteen brak in Aere Perennius brand uit, waardoor ook de steen zwaar beschadigd werd. Een steenhouwer kreeg opdracht de gedenksteen te restaureren. Na de opknapbeurt vond de steen tijdelijk onderdak in het Fries Scheepvaartmuseum (gevestigd in het pand naast Aere Perennius), maar begin jaren ’90 werd de gedenksteen overgeplaatst naar de tegenwoordige plek in de Zuiderkerk aan de Rienck Bockemakade.

De vijf JV’ers.

Wie waren de op de steen vermelde JV-leden? Van hen is het volgende bekend.

Klaas Vrieswijk diende bij de Koninklijke Marine. Om deel te nemen aan de strijd tegen de Japanners vertrok hij aan boord van Hr. Ms. Java naar Nederlands Oost-Indië. Daar kwam hij op 27 februari 1942 om het leven tijdens de gevechten in de Java Zee. De Java werd samen met Hr. Ms. De Ruyter door de Japanse strijdkrachten tot zinken gebracht. De fatale torpedo was afkomstig van de Japanse kruiser Nachi.  Van de  512 opvarenden kwamen 491 om het leven, ook Klaas Vrieswijk.

Naar het wrak van de Java werd lang gezocht om de stoffelijke resten van de omgekomenen alsnog te kunnen bergen. Het scheepswrak werd uiteindelijk in 2002 gevonden in de buurt van het eilandje Bawean, ongeveer honderd kilometer ten noorden van Soerabaja (op Java). Op 15 november 2016 maakte de Nederlandse regering echter bekend dat het wrak niet meer op de oorspronkelijke vindplaats kon worden teruggevonden. Vermoed wordt dat het wrak van de Java door een Aziatisch bergingsbedrijf is geruimd om het als schrootijzer te verkopen. De verontwaardiging daarover was groot. Het werd opgevat als grafschennis.

De familie Lever (op de steen worden alleen de JV-leden Jan Lever en Hendrik Jacob Lever vermeld) woonde op het Kleinzand, niet ver vanaf Aere Perennius. Hun woning was het centrum van een verzetsgroep. Maar in de nacht van 16 op 17 november 1943 deed de Duitse Sichterheits Dienst (SD) een inval. Een paar leden van de verzetsgroep konden maar net ontkomen door een uitweg te zoeken via het dak.

Vader H.J. Lever, vertegenwoordiger van beroep en 53  jaar oud, werd samen met zijn dochter Meta en een daar verblijvend Joods meisje gevangen genomen. Meta werd weliswaar vrijgelaten (men was onbekend met haar verzetswerk), maar Lever sr. overleed op 8 maart 1945 in het concentratiekamp Dachau. Lever sr. staat uiteraard niet op de hier besproken gedenksteen, omdat hij geen lid was van een van de JV’s. Hij wordt hier in dit verband wel genoemd omdat zijn woning diende als centraal punt in het verzetswerk.

De twee zoons van Lever sr. waren Jan (21 jaar oud, van beroep bedrijfsleider en ongehuwd) en Hendrik Jacob (20 jaar oud, typograaf van beroep en ook ongehuwd). Jan Lever verliet Sneek na de SD-overval op de ouderlijke woning aan het Kleinzand, en sloot zich aan bij een Groninger knokploeg. Deze groep beraamde een overval op een distributiekantoor, waarbij op 21 juli 1944 een vuurgevecht met de Duitsers ontstond. Jan Lever overleed daarbij in het Groningse dorp Eenrum.

Hendrik Jacob jr. (Henk) was in die tijd ondergedoken in het Friese dorpje Lions, ongeveer tien kilometer ten zuidwesten van Leeuwarden. Hij werd echter ontdekt en door de Duitsers gearresteerd en  overgebracht naar het kamp Vught. Daar werd hij voor het vuurpeloton geëxecuteerd.

Jan Dijkstra  – medefirmant van Dijkstra’s Kleiwarenfabriek –  zat ook tot zijn oren in het verzet. Hij was lid van een sabotagegroep van de Nederlandsche Binnenlandsche Strijdkrachten, de NBS. Bij een geheime samenkomst aan de Sneker Oppenhuizerweg – waar sabotageplannen beraamd werden – werd de groep door de Grüne Polizei ontdekt. Jan vluchtte over de Houkesloot, ten oosten van de Oppenhuizerweg, maar werd doodgeschoten. Dat was op 9 april 1945, nog geen week voor de bevrijding van Sneek.

Dirk de Jong, 26 jaar oud, gehuwd en vader van een kind, was onderwijzer van beroep, hoewel op dat moment zonder werk. Hij was tijdens de oorlog naar Leeuwarden verhuisd en sloot zich daar aan bij de Nederlandsche Binnenlandsche Strijdkrachten. In het geheim bezocht hij op 10 april 1945 zijn hoogzwangere echtgenote, maar werd ontdekt en door de Sicherheits Dienst gearresteerd. De volgende dag werd hij, samen met twaalf anderen, aan de oever van het Harinxmakanaal bij het Friese dorp Dronrijp door de Duitsers doodgeschoten.

Ook andere Sneker gereformeerden – geen lid zijnde van een van de JV’s – kwamen in de oorlog om het leven: J.J. Boomsma (34 jaar, kruidenier, vader van vier kinderen) op 6 november 1944 in Sneek; H. Deesker op 28 december 1943; K. Gaastra (31 jaar oud, vader van twee kinderen, bakker van beroep) op 19 september 1944 in Sint Nicolaasga (link);  F. van der Heide op 14 juli 1944; B. Remerij op 2 mei 1945; en J. Veldkamp in op 21 mei 1945. Ook hun namen worden vermeld op het oorlogsmonument te Sneek.

Bronnen:

R. van Aerde e.a. Het Grote Gebod, Gedenkboek van het verzet in LO en LKP, 2 dln. Kampen, 1979

C. Walinga, Op Hardzeildag naar stille waatren. Kroniek van de Gereformeerde Kerk van Sneek, 1835-2002. Sneek, 2002