Op zaterdagmiddag 24 september 2022 vond in het gebouw van de Theologsiche Universiteit Kampen/Utrecht aan de Plompetorengracht te Utrecht de presentatie plaats van de historische roman van Michiel van Diggelen, De Exodus van Hendrik Peter Scholte naar Pella.

De historicus James Kennedy belichtte de historische context van de roman. Kennedy is hoogleraar geschiedenis aan de Universiteit Utrecht en afkomstig uit Orange City, een van de emigrantengemeenschappen in de Amerikaanse staat Iowa die door Scholtes mede-migranten gesticht werd. Literatuurcriticus en schrijver Hans Werkman besprak de roman uit literair oogpunt.

De redactie van GereformeerdeKerken.info had, dankzij de schrijver, de gelegenheid het boek alvast te lezen. Net als Van Diggelens vorige historische roman over ds. H.P. Scholte is ook dit boek erg goed geschreven, terwijl het een betrouwbaar beeld geeft van een van de eerste Afgescheiden predikanten in ons land.

Toespraak van de schrijver.

De schrijver van de interessante historische roman, Michiel van Diggelen, vertelde het een en ander over de totstandkoming van het boek en presenteerde vervolgens het eerste exemplaar aan historicus Hans Blom.

De toespraak van Michiel van Diggelen laten we hieronder volgen (de redactie van GereformeerdeKerken.info voegde de links toe):

“Ruim vier jaar geleden, om precies te zijn in augustus 2018, was ik in Pella. Uitgenodigd voor een conferentie over het leven en de werken van Hendrik Peter Scholte, in mijn romans Hein genoemd. In het Operahouse van Pella toonde ik de aanwezigen drie brieven die de jonge Scholte schreef aan zijn goede vriend Hendrik Friedrich Kohlbrugge. Brieven van een romantische zoeker die verliefd was op een meisje uit Amerongen.

Op de eerste rij van het Operahouse zaten vier achter achternichten van Hein Scholte. Na afloop van de lezing kwamen ze verrukt naar me toe. Zij hadden van Scholte het beeld van een stijve, rechtlijnige, gelijkhebberige man en nu kregen ze een heel ander beeld, namelijk dat van een romanticus.

Deze romantische jongeman Hein Scholte zou uitgroeien tot een rücksichtslose man die heel wat overhoop zou halen tijdens zijn leven. Door zijn rebelse en eigenzinnige optreden scheurde de Nederlands Hervormde Kerk uit elkaar en vervolgens ook de Afgescheiden Kerk die eruit voortkwam. Door zijn charismatisch optreden werd hij door zijn mensen uitverkoren om hen als een Mozes te leiden naar het Beloofde Land. Toen het eiland Java niet mocht van de koning en zijn ministers, richtte hij zijn blik op Amerika. 800 landverhuizers stonden als één man of vrouw achter hem. Hij reisde per hybride schip – deels stoom, deels windgedreven – naar Amerika, zijn volgelingen volgden hem in vier zeilschepen. Hij maakte kwartier voor de landverhuizers en trok met hen naar de prairie van Iowa.

De afgelopen vier jaar heb ik me met zijn reis naar en verblijf in Pella zoet gehouden. Ik had in die tijd ook een boot kunnen bouwen, een club kunnen leiden of mijn rotzooi boven op zolder op kunnen ruimen, maar dat ligt me niet zo. Ik zonderde mij vrijwel iedere maandag en soms ook dinsdag af om onderzoek te doen naar zijn verworteling in Pella en daar is deze historische roman uit voortgekomen.

Ik las alles wat er over en van hem te vinden was. Ben in de geest met hem meegereisd de oceaan over, door Amerika heen, volgde hem naar Pella en vandaaruit naar Des Moines, Chicago, Washington. Het onderzoek werd vanuit Pella ruimhartig gevoed door hulparchivaris Lois Smith, die materiaal scande en mij toestuurde. Ik heb allemachtig veel geleerd en met heel veel plezier kennisgenomen van zaken waar ik nog nooit over had nagedacht – de werking van een stoomschip, de gevaren van de Mississippi rivier, de kwaliteit van de grond in Iowa, de verschillen tussen Republikeins en Democratisch in de 19e eeuw, het leven van Peter Pilgrim en Henry Clay Dean, de Mormonen, het opzetten van een bank, de inhoud van de Amerikaanse grondwet. En dat vanaf de studeerkamer aan de Veldheimlaan. Ik voelde me bijna Karl May, met dit verschil dat die nooit in de VS is geweest.

Was het Scholtes grote droom om Pella te stichten? Ik denk het niet. Maar zijn rücksichtlose optreden, zijn exodusdenken waarbij hij telkens opnieuw bleef zoeken naar het volmaakte, brachten hem uiteindelijk aan de rand van de bewoonde wereld, aan de frontier in de VS. Hij bleef niet steken – zoals ik – in een rustig, burgerlijk bestaan, maar maakte zich iedere keer opnieuw los van de banden die hij zelf gekozen had: zijn werk, zijn volgelingen, zijn land, zijn kerk. En iedere keer beweerde hij dat hij dat allemaal deed vanuit zijn diepste overtuiging, aangestuurd door God.

Degenen die vandaag vroeg in de zaal waren zullen wellicht bekende klanken gehoord hebben. Hans van Breugel bracht minimaal drie muziekstukken ten gehore. Als u ze niet gehoord heeft: Hans zal ze kort even aanslaan. De drie muziekstukken hebben betrekking op de roman.

Yankee Doodle.

Dit liedje, dat eerst gezongen werd door de Engelse soldaten om de Amerikaanse vrijwilligers belachelijk te maken, werd na de Onafhankelijkheid van Amerika (4 juli 1776) het geuzenlied van de Amerikaanse opstandelingen. Het liedje symboliseert de evolutie van een man die in Nederland een felle Oranjegezinde was, maar uitgroeide tot een echte Amerikaan. Meteen na aankomst in Pella – en dat is een ontroerende scene – zwoeren de landverhuizers een eed aan de grondwet en beloofden daarbij dat ze hun oren niet langer naar de Nederlandse koning zouden laten hangen.

Scholte preekte binnen een jaar in het Engels, hij gaf een Engelstalig weekblad uit en was zeer actief in de Amerikaanse politiek. In de Amerikaanse Burgeroorlog koos hij de zijde van de Noordelijke staten en evolueerde met Abraham Lincoln mee tot iemand die de tot slaaf gemaakten wilde bevrijden, een onderwerp waar hij een pamflet in het Engels over schreef.

Scholte wilde Amerikaan worden en werd het ook. Hij is de best geïntegreerde Nederlander in Amerika ooit. Dit overigens niet altijd met steun van zijn landverhuizers die graag de Hollandse tradities, hun kerkelijke gebruiken en taal wilden handhaven.

Venetiaanse Gondellied van Mendelssohn.

Dit lied symboliseert zijn vrouw Maria. Zij speelde in Nederland, maar ook al snel in Amerika, piano, en hield muziekavondjes met vrienden. Maria Krantz bracht hem in contact met een wereld buiten de christelijke psalmen. De wervelende pianomuziek gespeeld door zijn vrouw kon hem in verrukking brengen.

Maria is één van de contrapunten in de roman. Zij wil niet met hem mee naar Amerika. Eenmaal in Amerika wil zij graag in St. Louis blijven wonen, de grote stad aan de Mississippi. Zij waarschuwt hem voor het conservatisme van de mensen die met hem meereisden. Zij is ook de enige naar wie hij – af en toe – luistert.

Hij is gek op haar, al was ze niet een domineesvrouw zoals van haar verwacht werd. Hun huis was niet de pastorie waar gemeenteleden terecht konden. Ze hield haar leven lang heimwee en zette hem aan te solliciteren naar een baan als ambassadeur in Europa, zodat zij terug konden keren. Het zou er nooit van komen.

Na Heins overlijden in 1868, trouwde zij, als vijftigjarige vrouw, met een man van 26 jaar en overleefde Hein vele jaren.

Geloofd zij God met diepst ontzag.

Deze psalm zong Hein Scholte met gebroken stem op zijn sterfbed. Het vaste vertrouwen dat God hem door alles heen zou leiden is een rode draad in zijn leven. Geen late bekering, zoals bij Winnetou, maar een levenslange lamp voor zijn voet en een licht op zijn pad. Zijn geloof in God bracht hij met een overtuiging, alsof hij een hotline met de hemel had. Hij kon zich moeilijk voorstellen dat anderen de Bijbel anders interpreteerden dan hij. Hij las de Bijbel als een jurist die bewijs zoekt voor zijn eigen gelijk en als een doeboek voor zijn leven. De inhoud van zijn geloofsovertuigingen was het resultaat van voortdurend en diepgaand Bijbelonderzoek. Hij weigerde het geloof te bevriezen in belijdenisgeschriften, maar bleef studeren. Indrukwekkend wat hij aan dogmatische werken en Bijbelverklaringen in de kast had staan. Hij bleef tot het einde toe studeren om zijn eigen gelijk nog helderder te kunnen stellen.

Zijn stelligheid – niet alleen op theologisch terrein – maakte hem een geduchte polemist. Je moest van goeie huize komen om zijn ongelijk aan te tonen. Hij deed ook al zijn rechtszaken zelf. Dat was al in de tijd van de Afscheiding zo, maar dat bleef ook in Amerika.

Zijn geloof was oprecht, zijn Godsvertrouwen groot, zijn vertrouwen in de kracht van het gebed onuitputtelijk, maar zijn onverbiddelijke gelijkhebberigheid is zelfs mij af en toe te veel geweest. Hij was altijd in de ban van goed en fout, waarbij hij zelf goed was en tegelijkertijd was hij altijd de zaken aan het her-denken en her-interpreteren, om vervolgens zijn nieuwe standpunt als de enige waarheid te verkondigen.

Het boek over Hein Scholte wil ik graag aanbieden aan Hans Blom. Het is hele stap. Hans Blom, de man die in zijn oratie al aangaf dat er tussen goed en fout heel veel ruimte is en dat de historische werkelijkheid veelkleurig, multi-coloured is.

Na enkele persoonlijke woorden overhandigde de schrijver zijn tweede roman over ds. Scholte aan de heer Blom.

* De Exodus van Henrik Peter Scholte naar Pella is te bestellen bij de boekhandel. ISBN: 978-90-8684-270-4. Zeer aanbevolen!