Een beknopt overzicht.
Dit jaar, 2019, is het honderd jaar geleden dat in 1919 in het Noord-Hollandse Laren het eerste gereformeerde kerkgebouw in gebruik genomen werd, Schaapskooi genoemd. Uit de schaarse ons ten dienste staande gegevens volgt nu een kort overzicht van vooral de eerste jaren van de Gereformeerde Kerk te Laren.
Inwonend in de Gereformeerde Kerk te Hilversum.
Ja, Gereformeerde Kerk. Want op 17 juni 1892 waren de landelijke kerkgenootschappen Christelijke Gereformeerde Kerk en Nederduitsche Gereformeerde Kerken, respectievelijk afkomstig uit de Afscheiding van 1834 en de Doleantie uit 1886, verenigd tot ‘De Gereformeerde Kerken in Nederland’.
Welnu, rond het begin van de twintigste eeuw, toen in Laren en omgeving nog geen gereformeerd kerkgebouw stond, gingen de weinige in Laren, Blaricum en Eemnes woonachtige gereformeerden op zondag naar de gereformeerde kerkgebouwen van Hilversum, Huizen of Baarn. In Hilversum – voor de meesten het dichtst bij – waren dat de Torenlaankerk of de Havenstraatkerk.
Een eigen plaats van samenkomst….
Net als ook elders vaak gebeurde kwam bij de Larense gereformeerden in 1914 de wens op om in hun eigen dorp een Gereformeerde Kerk te hebben. Dat het van een eigen kerkgebouw vooralsnog niet zou komen zullen de acht gereformeerde gezinshoofden wel beseft hebben: de groep was daarvoor nog te klein.
Maar voorlopig konden ook ‘eigen’ diensten gehouden worden in een ander soort onderkomen. Vandaar dat men de burgerlijke gemeente toestemming vroeg om de sportzaal van de openbare school daarvoor te mogen gebruiken. Deze stond op de hoek van de Pijlsteeg (later Kerklaan geheten) en het Schoolpad. De gemeente stond daar niet afwijzend tegenover, maar het uitbreken van de ‘Grote Oorlog’, 1914-1918, gooide roet in het eten, want het gymlokaal moest voor het Rode Kruis worden gereserveerd.
Een van de twee toenmalige gereformeerde predikanten van Hilversum, ds. A. van Andel (1867-1927), die van 1908 tot zijn emeritaat in 1926 die kerk diende, zag de redelijkheid van de wens van de Larense gereformeerden in en steunde hun streven dan ook met de daad, toen het gymlokaal in 1916 weer werd vrijgegeven. Men kwam een regeling overeen waarbij zo nu en dan een predikant zou komen preken, hijzelf ook, terwijl men zich voor de overige zondagen tevreden zou stellen met het lezen van een preek. Dat zou ouderling Haring mooi kunnen doen; hij was lid van de Hilversumse kerkenraad, maar woonachtig in Laren.
Tijdens de eerste dienst die in het gymlokaal onder leiding van ds. Van Andel gehouden werd, dat was in 1916, kwamen maar liefst zeventig toehoorders opdagen. De wens om een eigen Gereformeerde Kerk te institueren kwam daardoor weer tot leven. Om daartoe de voorbereidingen te treffen werd de ‘Gereformeerde Vereeniging te Laren, N.H.’ in het leven geroepen. Het bestuur van de vereniging liet er geen gras over groeien! Aan de Pijlsteeg, later Kerklaan genoemd, werd een stuk grond gekocht waar te zijner tijd de kerk met consistorie gebouwd zou kunnen worden.
‘De reformatie der kerk ter hand nemen…?’
Eerst wachtte echter een andere taak. In Laren bestond ook een hervormde gemeente. In Hilversum zal ds. Van Andel de Larense broeders ongetwijfeld geadviseerd hebben eerst contact op te nemen met de hervormde kerkenraad, om hem de vraag te stellen of hij bereid was ‘de reformatie der hervormde kerk ter hand te nemen’; of de kerkenraad het juk van het ‘Algemeen Reglement voor het Bestuur der Hervormde Kerk’, dat in 1816 door de overheid (!) aan de Hervormde Kerk opgelegd was, wilde afwerpen en daarvoor in de plaats de aloude Dordtse Kerkorde van 1618-1619 ‘weer kracht en geldigheid’ wilde verlenen. Die vraag werd in 1918 aan de hervormde kerkenraad gesteld.
Die handelwijze was ruim dertig jaar eerder (in januari 1887) door o.a. dr. A. Kuyper (1837-1920) op het Gereformeerd Kerkelijk Congres in Amsterdam aangeraden, alvorens men zou overgaan tot het institueren van de plaatselijke Gereformeerde Kerk. De Hilversumse hervormde kerkenraad besprak het verzoek maar piekerde er niet over daaraan te voldoen. Toen bleef de Larense gereformeerden weinig anders over dan hun plannen door te zetten.
De Gereformeerde Kerk geïnstitueerd (1919).
Niet lang nadat het antwoord van de hervormde kerkenraad binnengekomen was kwam eind 1918 een dertiental manslidmaten bijeen om kerkenraadsleden te kiezen. Ds. Van Andel had daarbij de leiding. Nadat de namen van de verkozenen enkele keren in het ‘schoolkerkje’ waren afgekondigd werden de broeders op zondag 12 januari 1919 door ds. Van Andel in het ambt bevestigd. Daarmee was De Gereformeerde Kerk te Laren een feit.
Een eigen kerkgebouw (1919).
De plaats van samenkomst in het gymlokaal werd langzamerhand te klein, maar men wilde bovendien een eigen kerkgebouw. De grond had men al eerder gekocht en vervolgens werd aan de Larense architect Wouter C. Hamdorff sr. gevraagd bouwtekeningen voor de kerk te maken. Dit deed hij in samenwerking met zijn zoon, Wouter J. Hamdorff jr.
Eind december 1917 werden de tekeningen goedgekeurd en konden de aannemers aan het werk. De woelige tijden van de Grote Oorlog waren nog steeds ongewis en de materiaalkosten stegen met de dag, zodat men zoveel mogelijk eerder gebruikte materialen in de bouw verwerkte. Maar door kerkcollectes, leningen en financiële steun vanuit de classis Amsterdam kon de ‘sobere, eenbeukige kerk in donkere baksteen’ uiteindelijk gereed komen. ‘Door de markante vorm van het gebouw kreeg het de bijnaam ‘Schaapskooi’.
Op zaterdag 12 juli 1919 werd de nieuwe kerk officieel in gebruik genomen. Niet lang daarna werd de naam van de Pijlsteeg veranderd in Kerklaan. Een veel passender naam, gezien de breedte van de weg en de ligging van de kerk aan de straat.
De eerste predikant: ds. J.H. Sillevis Smitt (1923 tot 1926).
Ds. J.J. Bajema (1844-1927), sinds 1915 emeritus-predikant van Oostzaan – hij was in 1887 leider van de Doleantie te Zuidland geweest – antwoordde positief op het verzoek van de kerkenraad om, zolang er in Laren nog geen dominee was, enige tijd in het pastoraat te helpen en de catechisaties te verzorgen. Maar zijn gezondheid verhinderde hem om dit werk lang te doen en hij moest zijn arbeid al snel neerleggen. Hij had trouwens ook nog een andere reden om er mee te stoppen, namelijk ‘de weinige eerbied voor Gods Woord bij meerdere leerlingen’.
Om met succes een predikant te beroepen was het van belang een pastorie te hebben. Naast de kerk was in 1920 een stuk grond te koop dat door de kerkenraad voor dat doel werd aangekocht. Daarop werd enige tijd later de predikantswoning gebouwd. Ondertussen was ds. Van Andel consulent, die zelf zo nu en dan ook in de Schaapskooi preekte. Voor het overige werden andere predikanten gevraagd, al dan niet uit de classis. De overige zondagen las een ouderling een preek.
De Gereformeerde Kerk te Laren groeide gestaag, zodat men om zich heen begon te kijken voor een eigen predikant. Eind 1921 besloot de kerkenraad – de gemeente gehoord – kandidaat J.H. Sillevis Smitt (1897-1975) te beroepen. Hij nam de roeping aan en werd op Eerste Pinksterdag (20 mei 1923) door zijn schoonvader, ds. C.B. Bavinck (1866-1941) van Rotterdam, in het ambt bevestigd. Dezelfde dag deed hij intrede. Ds. Sillevis Smitt woonde in een huurwoning aan de Wulfenlaan. Hij bleef tot 1926 aan de kerk van Laren verbonden en nam op 14 januari 1926 afscheid, wegens vertrek naar de kerk van Semarang in ‘Ons Indië’.
“De band met de kerk van Laren is wederzijds tot het eind gebleven. (…) Een ontmoeting met hem betekende bemoediging. Velen hebben dat ervaren, want hij zocht velen op. Zonder een zweem van paternalisme was hij als een vader, omdat hij door en door pastoraal dacht, sprak en deed”. Omdat hij, naast zijn ambtelijk werk in Semarang, in 1941 tot vlootpredikant werd benoemd en vier jaar later tot zijn pensionering in 1961 zelfs fulltime hoofdvlootpredikant werd, was en bleef Laren zijn enige gemeente in Nederland.
Van Schaapskooi naar Ontmoetingskerk.
Na het vertrek van ds. Sillevis Smitt beriep de kerkenraad kandidaat L. Oranje (1902-1961), die in 1926 en 1927 als kandidaat hulppredikant in Alphen aan den Rijn werkzaam was. Hij stond daarna bijna vijf jaar in Laren, namelijk van 7 augustus 1927 (toen hij intrede deed) tot 10 juli 1932 (toen hij afscheid nam). Hij woonde in de pastorie naast de kerk, aan de Kerklaan 39. Na in Laren afscheid gepreekt te hebben vertrok hij naar de Gereformeerde Kerk te Groningen.
Ds. J. Verkuyl (1908-2001) werd op 28 augustus 1932 aan de kerk van Laren – ook zijn eerste gemeente – verbonden. Zijn ambtsperiode duurde tot 28 februari 1937, al was hij van januari 1935 tot februari 1937, naast zijn werkzaamheden als gemeentepredikant, parttime studentenpredikant voor de in Nederland studerende Indonesische studenten. Na zijn vertrek uit Laren werd hij fulltime studentenpredikant. Dr. Verkuyl werd later zeer bekend als zendingspredikant.
Hulppredikanten (jaren ’30).
Al tijdens ds. Verkuyls werkzame periode in Laren kwam kandidaat Th.H. van Andel (1910-1980) van januari 1935 tot maart 1937 als hulppredikant bijstand in het pastoraat verlenen (daarna werd hij predikant te Sint Pancras en Heerhugowaard). Een maand voor het afscheid van ds. Verkuyl kwam ook kandidaat W.J. Meister (1907-1966) als hulppredikant naar Laren; hij bleef er tot eind mei 1937 en werd toen predikant te Rhenen.
In de jaren ’30 werden dus ook in Laren zo nu en dan hulppredikanten ingezet; het was de tijd van de economische teruggang, veroorzaakt door de Beurskrach op Wall Street, in 1929. De wereld – Nederland incluis – werd in een grote economische crisis gestort, die ook haar uitwerking had op de kerken. Het werd in de Gereformeerde Kerken een tijd van ‘overvloed aan werk en werkkrachten’. Veel afgestudeerde predikanten konden namelijk niet direct een beroep krijgen; ze waren voor veel kerken in die tijd te duur. Daarom was in de Gereformeerde Kerken een landelijk ‘Comité Overvloed van Werk en Werkkrachten’ gevormd, naar de stichters ook wel het ‘Comité Schouten-Grosheide’ genoemd. Dit Comité verleende (uit de opbrengst van landelijke kerkcollecten) financiële steun bij de aanstelling van hulppredikanten. Zij verdienden weliswaar aanmerkelijk minder dan een officieel aangestelde dominee, maar konden voor een gemeente toch van grote betekenis zijn en ondertussen veel ervaring opdoen!
En daarna…
Ds. J.L. Wielenga (1906-1986) van het Friese Arum deed op 23 mei 1937 intrede in Laren. Hij was daar tot eind maart 1946 werkzaam. Daarna vertrok hij naar de Gereformeerde Kerk te Oudewater.
Al snel kwam ds. H.U. Buitink (1913-1979) van het Friese Nij Beets naar Laren, en was van mei 1946 tot augustus 1953 aan de kerk van Laren verbonden. Daar was hij tegelijk ook werkzaam als geestelijk verzorger van het studentensanatorium. In 1953 vertrok hij als evangelisatiepredikant naar Amsterdam, waar hij in 1957 directeur werd van de pas opgerichte gereformeerde opleiding voor jeugdleiders, ‘De Jelburg’.
Dr. J.T. Bakker (1924-2012) van het Friese Oude en Nieuwe Bildtzijl volgde hem op 2 mei 1954 op en nam al op 29 april 1956 afscheid. Hij vertrok naar Amsterdam, waar hij promoveerde bij prof. G.C. Berkouwer (1903-1996), en werd daarna hoogleraar aan de Theologische Hogeschool.
Ds. P. Popma (1927-2017) van Abcoude deed op 7 oktober 1956 intrede in Laren en nam op 16 januari 1961 afscheid. Tijdens zijn ambtsperiode kwamen allerlei bouwkundige problemen van de Schaapskooi aan het licht. Wellicht wreekte zich hier het goedkope hergebruik van materialen bij de bouw van de kerk. In ieder geval werd de kerk in 1957 en 1958 onder handen genomen en verbouwd. Ook werd hoe langer hoe meer duidelijk dat de Schaapskooi te klein werd voor de groeiende gemeente.
Predikanten voor ‘bijzondere werkzaamheden’.
Behalve de reguliere gemeentepredikanten waren in deze periode ook enkele predikanten voor bijzondere werkzaamheden aan de kerk van Laren verbonden. Achtereenvolgens werden benoemd als geestelijk verzorger in de ziekenhuizen en/of sanatoria: kandidaat G. van Wilgenburg (1917-2000) in 1942; kandidaat Joh. Verhave (1908-1987) van 1943 tot 1946, en ds. J.L. Bakker (1907-1970) van 1946 tot zijn emeritaat in 1967.
Ds. Ph. Stoffels (1923-2003), van 1961 tot 1972 predikant te Laren, herinnerde zich over hem: “Met zijn bescheidenheid camoufleerde hij zijn talenten. Maar wie hem ontmoette kon onder de indruk raken van zijn spiritualiteit. Een nuchtere intelligentie en een soms wat vertraagd reageren gingen bij hem gepaard aan een mystieke aanleg. Daarom konden zijn korte preken zo fijn zijn en zijn gesprekken ootmoedig makend. Samen met zijn gezin heeft hij in onze gemeente een goede plaats gehad”.
Een nieuwe kerk (1962).
Zoals al opgemerkt werd de Schaapskooi aan de Kerklaan te klein en bovendien ontdekte men dat er nogal wat moest worden hersteld, waardoor men zich afvroeg of het hergebruik van de materialen bij de bouw van de kerk zich nu wreekte. Hoe dan ook, men kon er niet onderuit om plannen te maken voor de bouw van een nieuwe kerk.
Daarom werd de Schaapskooi begin 1961 afgebroken, inclusief de aansluiting op de pastorie, die zelf overigens bleef staan en nog vele jaren als zodanig zou dienstdoen. Op dezelfde plaats, zo was besloten, zou een nieuwe kerk gebouwd worden, naar plannen van architect D. Egberts. Mevrouw G. Haring-Sluys legde op 27 mei 1961 de eerste steen.
Nu had de gemeenteraad van Laren eind 1955 al besloten de bouw of vergroting van kerken in Laren te subsidiëren tot 25% van de kosten, met een maximum van fl. 50.000. De bouw van de gereformeerde kerk kostte uiteraard meer dan fl. 200.000, maar B en W achtten het – toen de bouwsubsidie van de nieuwe kerk aan de orde kwam – niet juist het maximale bedrag ter beschikking te stellen, omdat ook Blaricum en een deel van Eemnes tot de Gereformeerde Kerk te Laren behoorden. Vandaar dat besloten werd het viervijfde deel van het maximale bedrag uit te keren voor de bouw van de nieuwe kerk. Wel werd als voorwaarde gesteld dat daardoor geen enkele verplichtende binding zou ontstaan tussen de kerk en de burgerlijke gemeente, en ook dat, als in de toekomst aanspraak gemaakt kon worden op subsidie van Rijk of provincie, de door de gemeente verstrekte bijdrage teruggestort zou moeten worden tot ten hoogste het door rijk of provincie uitgekeerde bedrag.
Hoe dan ook, de bouw verliep vlot en het bedehuis kon in 1962 in gebruik genomen worden. In 2003 werd de naam van de kerk ‘Ontmoetingskerk’. De kerk werd in 2005 ingrijpend gerenoveerd; de kerk beschikt sindsdien over meerdere moderne nevenruimten voor vergaderingen en andere activiteiten.
Samen-op-Weg.
In 1980 begon ook in Laren c.a. het Samen-op-Wegproces tussen de Hervormde Gemeente en de Gereformeerde Kerk te Laren op stoom te komen . Na lange tijd te hebben samengewerkt kon men in 1992 een federatieve samenwerkingsvorm aangaan. En toen in 2004 de landelijke Protestantse Kerk in Nederland tot stand kwam, werd in 2005 de Protestantse Gemeente Laren-Eemnes gevormd.
De reguliere kerkdiensten worden gehouden in de voormalig gereformeerde Ontmoetingskerk, terwijl de voormalig hervormde kerk aan de Naarderstraat vooral ’s avonds gebruikt wordt.
Leden van de Gereformeerde Kerk te Laren.
Bronnen onder meer:
Jaarboeken ten dienste van De Gereformeerde Kerken in Nederland. Goes, div. jrg.
H. Strating, Geschiedenis van de Gereformeerde Kerk in Laren. In: Onderweg, maandblad van de Prot. Gem. te Laren-Eemnes, mei 2019
F. van der Veen (red.), Kerken in Noord-Holland. Zoetermeer, 2001
© 2019. GereformeerdeKerken.info