“Terugblik op leven en werk van Jan Lever”

In de bekende Donum Reeks, uitgegeven door het Historisch Documentatie Centrum / Centre for Religious History van de Vrije Universiteit, is onlangs een bijzonder interessant boek verschenen over de bekende bioloog dr. Jan Lever (1922-2010), in leven hoogleraar Biologie aan de Vrije Universiteit te Amsterdam.

Het boek over dr. J. Lever (1922-2010).

Het boek werd onlangs gepresenteerd tijdens een symposium over zijn leven en werk, dat gehouden werd ter gelegenheid van het feit dat hij op 20 juli 2022 honderd jaar geleden geboren werd.

Jan Lever – Honderd. Terugblikken op leven en werk van VU-bioloog Jan Lever (1922-2010) verscheen onder redactie van dr. Ab Flipse, universiteitshistoricus van de Vrije Universiteit. In een zevental bijdragen wordt uitgebreid stilgestaan bij leven en werk van dr. Lever, die in gereformeerde kring vooral bekend werd door zijn geschriften over Schepping en Evolutie. In vele publicaties bepleitte Lever de principiële verdedigbaarheid van scheppingsgeloof en evolutietheorie.

Dr. Lever werd in 1950 op jonge leeftijd benoemd tot lector en in 1952 tot hoogleraar dierkunde (zoölogie) aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Hij werd de belangrijkste grondlegger van de Biologie aan deze universiteit. Het spreekt vanzelf dat de bijdragen in het boek vooral daarop betrekking hebben. Ab Flipse opent het boek met een interessant verhaal over de studie- en promotietijd van Lever, tussen 1939 en 1950, getiteld ‘Tussen Utrecht en Amsterdam; zoektocht naar een christelijke biologië’. De jonge Lever had grote belangstelling voor de levende natuur en de dieren in en om het huis: muizen, slakken, spinnen, vlinders, en hij beschikte over een terrarium en ook over een tropisch aquarium dat hij van zijn spaargeld gekocht had. De jonge Jan liep de bibliotheken plat voor literatuur erover. Zelfs schreef hij op vijftienjarige leeftijd een uit zeven hoofdstukken bestaande ‘wetenschappelijke publicatie’ (zij het in handschrift) over slakken en schelpdieren.

Dr. J. Lever (1922-2010).

Ook was hij als gereformeerde jongen al op jonge leeftijd geïnteresseerd in de evolutietheorie, die in gereformeerde kring niet bepaald gunstig onthaald werd omdat deze strijdig zou zijn met het christelijk geloof. Hij hield voor de jongelingsvereniging Uw Heil komt in zijn woonplaats een lezing over de rede van de grote gereformeerde roerganger dr. A. Kuyper (1837-1920) getiteld: Evolutie. Kortom: dat Lever ook de rest van zijn leven aan de biologie verslingerd was, mag duidelijk zijn.

Over slakken gesproken: in zijn wetenschappelijke loopbaan zou professor Lever zich onder meer diepgaand bezighouden met de studie van weekdieren. De bijdrage van Nico M. van Straalen handelt over de ‘Asymmetrie van weekdieren in het werk van Jan Lever’. Van Straalen vertelt uitvoerig over het onderzoek dat Lever uitvoerde naar slakken en schelpen.

Rinny E. Kooi schrijft over Levers passie voor bomen. Het uitlaten van zijn hond was een mooie aanleiding om in de vroege ochtend de bomen langs de straten en desgewenst in de achtertuinen goed te bekijken. Mede door zijn achtergrond hield hij zich ook bezig met ‘bomen in de Bijbel’. In welk soort boom zou (de kleine) oppertollenaar Zacheüs eigenlijk gezeten hebben, toen Jezus hem riep? Was het een plataan? Een esdoorn, misschien? Of een moerbei? Uiteindelijk kwam hij tot de conclusie dat het een wilde vijgenboom met lage takken moet zijn geweest. Daar kon Zacheüs makkelijk in klimmen.

Het boek ‘Creatie en Evolutie’ van dr. J. Lever.

Ook een interessante bijdrage is het verhaal Blijven of verdergaan? waarin Diederik Blankesteijn ingaat op de ontvangst van Levers boek ‘Waar blijven we?’ In dat boek legde Lever er de nadruk op dat de resultaten van de natuurwetenschap serieus genomen moeten worden bij het lezen van de eerste Bijbelhoofdstukken over het Scheppingsverhaal. Het boek werd in gereformeerde kringen niet eensluidend positief ontvangen. Tegenstanders van de opvattingen van Lever, Kuitert en anderen “realiseerden zich dat de traditionele gereformeerde instituten: GKN, NCRV, Trouw en VU niet meer de veilige bolwerken waren waar de vrijzinnigheid buiten de deur gehouden werden”.

‘Het boek werd in gereformeerde kring niet eensluidend positief ontvangen…’.

Een niet algemeen bekende belangstelling had Lever voor de genealogie. Aanvankelijk was hij uiteraard vooral geïnteresseerd in de herkomst van zijn eigen familie. Maar dat weerhield hem en zijn vrouw er niet van op reis te gaan naar Sri Lanka om een onderzoek te doen naar een uitgestorven familie Lever, die – oorspronkelijk afkomstig uit Gorinchem – daar in de tijd van de Verenigde Oost-Indische Compagnie terecht gekomen. Levers zoon Bert Lever maakte van dit interessegebied van zijn vader een interessant verhaal.

De oproep in de ‘Nieuwe Provinciale Groninger Courant’ van 10 mei 1887 aan de meerderjarige leden van de hervormde gemeente om in te stemmen met ‘de reformatie der kerk’.

Zo komen we trouwens ook te weten dat Levers grootvader betrokken was bij de Doleantie in de stad Groningen. Toen de hervormde kerkenraad niet inging op het verzoek van hem en van H.J. Waterbolk (‘mede namens vele anderen’) ‘om de reformatie der kerk ter hand te nemen’, onttrokken ze zich aan de hervormde kerk en stichtten op 19 mei 1887 De Nederduitsche Gereformeerde Kerk (doleerende) te Groningen. Al snel werden achter elkaar (met slechts enkele jaren tussenruimte) op dezelfde plaats twee Dolerende kerken gebouwd, waarvan de eerste (uit 1888) al snel bouwvallig en afgebroken werd. In de tweede Zuiderkerk (1902) gaf grootvader Lever catechisatie.

De (tweede) Zuiderkerk te Groningen (foto Wikipedia).

Ook erg interessant is het verhaal van Jelte Rozema en Linus van der Plas, die herinneringen ten beste geven over hun vroegere ‘professor Lever’. Het verhaal vermeldt vele anekdotes en verhaalt ook uitgebreid over ‘buitenschoolse’ activiteiten met de professor, een collega en de overige studenten.

Hoe stond Lever tegenover het christelijk geloof? Daarin verdiept Gijsbert van den Brink zich in zijn bijdrage met-een-lange-naam (en heel belangrijk om te weten): ‘Maar ik heb de belangrijkste, de meest kardinale geloofspunten, met grotere overtuiging behouden’. In Van den Brinks verhaal wordt ingegaan op ‘Lever en hedendaagse evangelicals over de oorsprongsvragen’.

Lever schreef eens: ‘Alles is interessant als je er in begint te graven’. Als men in dit rijke boek de vele verhalen opgraaft zal men merken dat die uitspraak hout snijdt.

  • Ab Flipse (redactie), Jan Lever Honderd. Terugblikken op leven en werk van VU-bioloog Jan Lever (1922-2010). Amsterdam, 2022, 158 pp., geïllustreerd. ISBN: 978 90 72319 41 8. € 15,00 (incl. verzend- en administratiekosten). Bestellen kan door een e-mail met adresgegevens te sturen aan: a.c.flipse@vu.nl en tegelijkertijd het verschuldigde bedrag over te maken naar rekening NL68 INGB 0006 8454 44 t.n.v. Stichting Batavia Academica te Amsterdam. Ook kan het boek besteld worden bij de VU-boekhandel in Amsterdam.

In Memoriam professor Jan Lever (door Ab Flipse)