De honderdjarige ‘Oosterkerk’ in Kollum in een indrukwekkend boek beschreven.

Ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van de protestantse (voormalig gereformeerde) Oosterkerk aan de vroegere Kastanjelaan, nu Oostenburgstraat in het Friese Kollum, werd door de heren K. Tiemersma, L. Groendijk en G. Monsma een indrukwekkend boek samengesteld.

De Oosterkerk in Kollum is bijzonder vanwege de vormgeving van zowel het exterieur als het interieur. De architect was Egbert Reitsma (1892-1976), die door het ontwerp van dit kerkgebouw meteen naam maakte en daarna nog vele andere markante gereformeerde kerken ontwierp.

Afscheiding en Doleantie in Kollum.

Natuurlijk begint het boek bij het begin, namelijk in dit geval bij de Afscheiding, die in Kollum op 26 november 1866 plaatsvond in de woonkamer van de weduwe Zijlstra, in het verlengde deel van de tegenwoordige Putstraat, waar aanvankelijk de diensten gehouden werden. Deze kamer werd echter door de groei van het groepje Afgescheidenen verruild voor de schuur achter de woning van gemeentelid Kloosterman in de tegenwoordige Voorstraat. Maar in 1870 werd een eigen kerk gebouwd van de Afgescheiden gemeente, die overigens sinds de landelijke kerkenfusie in 1869 Christelijke Gereformeerde Gemeente heette.

De Doleantie was de tweede orthodoxe afscheiding uit de Hervormde Kerk, die in 1886 in Kootwijk begon, en die zich uiteindelijk via onder meer Amsterdam ook in Kollum manifesteerde, als Nederduitsche Gereformeerde Kerk (dolerende), op 7 juli 1886 geïnstitueerd door ds. G.H. van Kasteel (1850-1931). Deze had als Kollumer hervormd predikant de leiding genomen bij de plaatselijke Doleantie. Al snel werd besloten tot de bouw van een houten noodkerk, ontworpen door architect Tj. Reitsma (niet te verwarren met Egbert Reitsma), welk gebouw dienst deed tot de beide kerken in 1904 samen verder gingen als De Gereformeerde Kerk te Kollum (de uitgebreide versie hiervan is elders op deze website te lezen).

Eerdere geschriften.

In 1887 verscheen van de hand van ds. G.H. van Kasteel, die de Kollumer Dolerende Kerk institueerde, een boekje met een viertal toespraken ‘gehouden bij en na de uittreding der Ned. Geref. Kerk van Kollum’. En J.E. Mebius schreef in 1925 ‘ter gelegenheid van de nieuwe kerk’ een boekje ‘Ter herdenking’, over ‘de geschiedenis van de Gereformeerde Kerk te Kollum vanaf 1866′ tot 1925. In 1986 verscheen van de hand van ds. L.H. Kwast e.a. het 21 pagina’s tellende geschrift ‘Doleantieherdenking 1886-1986’. 

Daar is nu een mooi boek bij gekomen!

 De Oosterkerk.

Na de inleidende hoofdstukken volgt het belangrijkste deel van het boek: de gang van zaken bij de besluitvorming, de bouw en de ingebruikneming van de tegenwoordige Oosterkerk aan de Oostenburgstraat, ontworpen door Egbert Reitsma en gebouwd door aannemer E. Klaver uit Nuis. De locatie van de nieuwe kerk was trouwens voor een belangrijk deel te danken aan gemeentelid Metske van der Laan, van wie eerder de grond werd gekocht waarop de noodkerk gebouwd werd. Toen Van der Laan in 1920 overleed werden die grond, zijn woonhuis met erf en met de door hem aangelegde tuin – al met al een ruim bemeten perceel! – geschonken aan De Gereformeerde Kerk te Kollum, die in 1904 inmiddels was ontstaan door het samengaan van de twee plaatselijke kerken uit Afscheiding en Doleantie.

Met prachtige illustraties en een duidelijk, onderhoudend verhaal wordt vervolgens uitvoerig beschreven hoe het nieuwe kerkgebouw ontstond. De besluitvorming ging in een snel tempo, duidelijk weergegeven in een schema op bl. 52. Op 10 januari 1924 werd het plan geopperd een nieuwe kerk te bouwen en al op 2 april dat jaar werd door Egbert Reitsma een vijftal ontwerpen gepresenteerd, waaruit meteen een ontwerp gekozen werd. Twee dagen later werd Reitsma benoemd tot architect, terwijl de aanbesteding op 14 april gehouden werd. Op 7 mei – de bouwvergunning was inmiddels al  afgegeven – werd de kerkbouw gegund aan de aannemers Riemersma en Klaver te Nuis.

Vervolgens wordt op interessante wijze het begin van de bouw beschreven, terwijl op 11 augustus de eerste steen gelegd werd door ds. J. Dekker (1858-1929).

Met onder meer enkele zeldzame foto’s wordt de bouw duidelijk in beeld gebracht. Ondertussen werd ook hard gewerkt aan de inrichting van de kerk. De kerkbanken moesten immers ontworpen worden: op 11 september 1924 werd een voorbeeldproefbank geleverd, waarop enkele aanmerkingen gemaakt werden, zodat de definitieve banken goed zaten. Een wel heel bijzonder onderdeel van het interieur is de door George Martens gerealiseerde plafondschildering van de kerk, ontworpen door de architect. Maar met het werktempo en met het taalgebruik van de kunstschilder kon de kerkenraad zich moeilijk verenigen (de schilder werd zelfs de toegang tot de kerk ontzegd!), zodat Reitsma uiteindelijk zelf nog met de kwast in de weer moest!

We moeten niet vergeten dat de Oosterkerk een rijksmonument is, met veel bijzondere kenmerken in de bouw en in het interieur (beide beschermd ‘vanwege de hoge mate van gaafheid’), wat met veel afbeeldingen duidelijk gemaakt wordt. Ook de orgels in de drie behandelde kerken worden besproken (die van kerk A, van kerk B (de houten noodkerk) en die van de Oosterkerk). De Oosterkerk ontving haar eerste orgel in 1926, dat wegens ’ernstige problemen’ in 1966 vervangen werd door een Fontijn- en Gaalorgel, dat op zijn beurt later gereviseerd werd.

En dan zijn er natuurlijk nog de pastorieën, de kosterswoningen en niet te vergeten het kerkelijk centrum Pro Rege. Ook daarop wordt in het boek nauwgezet ingegaan, opnieuw geïllustreerd met duidelijke afbeeldingen. Latere aanpassingen van het interieur komen ook aan de orde, terwijl speciale aandacht besteed wordt aan het predikantenbord dat in de garderobe van kerk opgehangen is. Het is  voorzien van alle namen van pastoors, predikanten (hervormd, gereformeerd en protestants) sinds de middeleeuwen. Zoiets vind je ook niet in elke kerk.

Kortom: we kunnen niet anders zeggen dan dat we van dit indrukwekkende boek genoten hebben. De schrijvers hebben er veel werk aan gehad, en ook de grafisch ontwerper van de ‘Speciaaldrukkerij Douma’, Mariël Peters, verdient een compliment.

De gemeenteleden van de Oosterkerk in Kollum zullen vast en zeker heel tevreden zijn met dit prachtige boek.

• Klaas Tiemersma, Leo Groendijk, Gooitzen Monsma, Oosterkerk Kollum 100 jaar. Een uitgave van de Protestantse Gemeente te Kollum, 2025, 112 pagina’s, veel illustraties in zwart-wit en kleur, het boek is gebonden in een stevige band. € 22,50 (excl. verzendkosten €5). ISBN: 978-90-835237-5-0.

Bestellen? Klik hier.

Column van Pauline Broekema over de Oosterkerk te Kollum >

Translation into English:

A Special Book about a Remarkable Church.

The Hundred-Year-Old ‘Oosterkerk’ in Kollum Described in an Impressive Book.

On the occasion of the centenary of the Protestant (formerly ‘gereformeerde’) Oosterkerk on the former Kastanjelaan, now Oostenburgstraat, in the Frisian town of Kollum, a remarkable book was compiled by Mr. K. Tiemersma, Mr. L. Groendijk, and Mr. G. Monsma.

The Oosterkerk in Kollum is special due to the design of both its exterior and interior. The architect was Egbert Reitsma (1892-1976), who gained recognition immediately with the design of this church building and later went on to design many other iconic ‘gereformeerde’ churches.

Separation and Doleantie in Kollum.

Of course, the book starts at the beginning, which in this case is the Afscheiding (Separation) that took place in Kollum on November 26, 1866, in the living room of widow Zijlstra, located in the extended section of the current Putstraat. Initially, services were held there. However, as the group of Separatists grew, the living room was exchanged for the barn behind the house of congregant Kloosterman on what is now the Voorstraat. But in 1870, a separate church building was constructed for the Separatist congregation, which, since the national church merger in 1869, was known as the Christian Reformed Congregation.

The Doleantie was the second orthodox separation from the ‘Hervormde’ Church, which began in 1886 in Kootwijk and eventually spread to Kollum, manifesting as the Nederduitsche Gereformeerde Kerk (dolerende), founded on July 7, 1886, by Rev. G.H. van Kasteel (1850-1931). He had taken the lead in the local Doleantie in Kollum. Soon after, it was decided to build a wooden emergency church, designed by architect Tj. Reitsma (not to be confused with Egbert Reitsma), which served until both churches merged in 1904 to form the ‘Gereformeerde’ Church in Kollum (the extended version of this story is available elsewhere on this website).

Earlier Writings.

In 1887, Rev. G.H. van Kasteel, who founded the Kollum Doleantie Church, wrote a booklet with four addresses “given during and after the departure of the ‘Hervormde’ Church from Kollum.” In 1925, J.E. Mebius wrote a booklet titled “Ter herdenking” (“In Commemoration”) on the occasion of the new church, which covered “the history of the ‘Gereformeerde’ Church in Kollum from 1866” to 1925. In 1986, Rev. L.H. Kwast and others published a 21-page work called “Doleantieherdenking 1886-1986” (“Doleantie Commemoration 1886-1986”).

Now, a beautiful book has been added to this collection!

The Oosterkerk.

After the introductory chapters, the main part of the book follows: the process of decision-making, construction, and the inauguration of the current Oosterkerk on Oostenburgstraat, designed by Egbert Reitsma and built by contractor E. Klaver from Nuis. The location for the new church was largely due to congregant Metske van der Laan, from whom the land had previously been purchased for the construction of the emergency church. When Van der Laan passed away in 1920, the land, his house with the yard, and the garden he had developed—a sizable plot—were donated to the ‘Gereformeerde’ Church in Kollum, which had formed in 1904 through the merger of the two local churches from the Afscheiding and Doleantie movements.

With beautiful illustrations and a clear, engaging narrative, the book extensively describes how the new church building came to be. The decision-making process proceeded rapidly, clearly illustrated in a diagram on page 52. On January 10, 1924, the idea of building a new church was proposed, and by April 2 of that year, five designs were presented by Egbert Reitsma, from which one design was immediately chosen. Two days later, Reitsma was appointed as the architect, and the tender was held on April 14. By May 7—after the building permit had already been granted—the construction contract was awarded to contractors Riemersma and Klaver from Nuis.

The beginning of the construction is described in an interesting way, and on August 11, the first stone was laid by Rev. J. Dekker (1858-1929). With some rare photos, the construction is vividly portrayed. Meanwhile, the interior of the church was also being worked on. The pews needed to be designed: on September 11, 1924, a trial pew was delivered, upon which some adjustments were made to ensure the final pews were comfortable. A particularly notable part of the interior is the ceiling painting, executed by George Martens, which was designed by the architect. However, due to the pace of the work and the painter’s choice of language, the church council had difficulty agreeing with him (the artist was even banned from entering the church!), so Reitsma himself eventually had to take up the brush.

It should not be forgotten that the Oosterkerk is a ‘national monument’, with many unique architectural and interior features (both protected “due to their high degree of preservation”), which is clearly illustrated in the book. The organs in the three churches discussed (Church A, Church B, and the Oosterkerk) are also addressed. The Oosterkerk received its first organ in 1926, which was replaced in 1966 due to “serious issues” by a Fontijn and Gaal organ, which was later renovated.

Then, of course, there are the parsonages, the sextons’ homes, and not to be forgotten, the church center ‘Pro Rege’. These are also discussed in detail, with clear illustrations. Later modifications to the interior are also addressed, with special attention given to the pastor’s board hanging in the church’s cloakroom. It lists the names of all pastors and preachers (‘gereformeerd’, ‘hervormd’, Protestant, and Catholic) since the Middle Ages. Such a board is not found in every church.

In short, we can only say that we thoroughly enjoyed this impressive book. The authors put a lot of work into it, and the graphic designer from ‘Speciaaldrukkerij Douma,’ Mariël Peters, deserves a compliment. The members of the Oosterkerk in Kollum will surely be very pleased with this beautiful book.

• Klaas Tiemersma, Leo Groendijk, Gooitzen Monsma, Oosterkerk Kollum 100 Years. A publication by the Protestant Congregation of Kollum, 2025, 112 pages, with many illustrations in black and white and color. The book is bound in a sturdy cover. €22.50 (excluding shipping costs €5). ISBN: 978-90-835237-5-0.