Ds. R.H. Kuipers (van 1940 tot 1945).
( < Naar deel 2 ) – Op 13 oktober 1940 deed de opvolger van dr. Schippers intrede in de kerk van Wanswerd c.a. Het was ds. R.H. Kuipers (1905-1945) uit Oosthem.
De Tweede Wereldoorlog.
De Tweede Wereldoorlog was inmiddels op 10 mei dat jaar ook in ons land een feit geworden. “De oudere Birdaarders hebben hem [de predikant] nog voor zich, zoals hij door het dorp liep, met vlugge, kwieke stap, het beweeglijke hoofd op de maat van zijn pas heen en weer bewegend”. Aan de andere kant waren zijn preken, die van degelijke studie getuigden, niet voor iedereen altijd even makkelijk te volgen. “Ds. Kuipers maakte lange zinnen met veel bijzinnen; sommigen vonden de preken daarom wat ‘dreech’” (moeilijk).
Wat de oorlog betreft: hoewel een vrouwelijk gemeentelid klaagde over het weinige huisbezoek dat zij kreeg sinds haar man in 1939 gemobiliseerd werd, werd over de oorlogsomstandigheden in de notulenboeken niet veel opgechreven. Dat was verstandig, omdat veel wat door de kerk (illegaal) ondernomen werd niet bekend mocht worden bij de bezetters. In ieder geval was de kerkenraad fel gekant tegen de bezetting. Ook het ‘Voor Joden verboden’-bordje werd niet in de kerk opgehangen, zoals door de bezetters was geëist.
Ook ds. Kuipers was actief in het verzet. Veelal bezocht de predikant lopend illegale bijeenkomsten in het dorp of in de omgeving in het kader van het verzet tegen de onderdrukker en voor hulp aan onderduikers. “De kerk was toen inderdaad ‘een hut om te schuilen’. Er was een schuilplaats ingericht waar onderduikers en opgejaagden terecht konden”.
Dat was mede de oorzaak dat tijdens de kerkdienst van 4 februari 1945 door de in de kerk geposteerde wachtposten (gemeenteleden) geroepen werd dat de kerk omsingeld werd door Duitse soldaten. Na de dienst kwamen ze de kerk in; daar werden (illegale) radiotoestellen ontdekt en een schuilplaats voor onderduikers. Ds. Kuipers en drie nog aanwezige diakenen werden door de soldaten meegenomen en afgevoerd naar het concentratiekamp Neuengamme bij Hamburg; kort daarop werden ze naar Lübeck getransporteerd om daar ingescheept te worden naar elders. Niet lang daarna (op 27 april 1945) overleed de predikant, een week voor de bevrijding.
Over de omgekomen en getrouwe predikant werd door C. van der Kouwe een brochure ter nagedachtenis samengesteld onder de titel “Een Eikeboom der gerechtigheid. Levensschets van ds. R.H. Kuipers”.
De Vrijmaking (1944).
Ds. Kuipers had ondertussen ook de kwestie rond de Vrijmaking moeten meemaken. “Voor mijn man”- zo schreef mevrouw Kuipers later – “was deze kerkscheuring moeilijk te verteren. Uitgerekend in een tijd waarin veel belangrijker zaken aan de orde waren werd de ‘kwestie Artikel 31’ uitgevochten. Van tijd tot tijd kwam daardoor zelfs een stuk pastorale zorg in het gedrang”. “Ds. Kuipers neigde in die tijd zelf ook naar de Vrijmaking”, schreef een ander.
Ook in de kerkenraad werd veel gediscussieerd over de zaak van de schorsing van prof. dr. K. Schilder (1890-1952) van ‘Kampen’, de voorman van hen die bezwaar maakten tegen synodebesluiten over enkele sinds de jaren ’30 voor ophef zorgende leergeschillen en die onder meer vooral te maken hadden met de zienswijze op de doop en het Verbond.
Ds. P. van der Spek (van 1945 tot 1949).
Tijdens de afwezigheid van ds. Kuipers werd kandidaat J.C. Derksen (1918-1983) benoemd voor bijstand in het pastoraat; hij deed veertien dagen dienst, want hij kreeg een beroep van de kerk in het Groningse Ten Post, dat hij aannam.
De kerkenraad had intussen een beroep uitgebracht op ds. P. van der Spek (1914-2000) van Beetsterzwaag. Deze nam het beroep aan en deed op 23 december 1945 intrede. Het was een moeilijke tijd die hij in Wanswerd c.a. beleefde. De gevolgen van de oorlog en die van de Vrijmaking (al was er in het dorp zélf gelukkig geen kerkscheuring ontstaan) en de problemen rond de politionele acties in Indië, al die zaken zorgden voor een tijd vol spanningen. De kerkenraad had tegen de beroepen predikant gezegd dat men van hem verwachtte dat hij de spanningen in de gemeente niet zou opvoeren door standpunten in te nemen die scheuring teweeg zouden kunnen brengen, ‘want we willen bij elkaar horen’.
Toch merkte je aan een schriftelijke terugblik van de predikant dat hij niet bij voorbaat te spreken was over de wijze waarop de synode de Vrijmakingsperikelen had aangepakt: “Bijzonder verdrietelijk waren de botsingen en scheuring in de kerkelijke gemeenschap. ‘Synodalen’ een ‘bezwaarden’. Waar hoor je bij? Aan welke kant staat de kerkenraad? De synode zelf zet de mensen met de rug tegen de muur met de strenge eis van instemming met [door de synode geformuleerde] formules”.
Van belang om te melden waren de oprichting van een fonds voor meer en betere vergaderruimten en de instelling van een evangelisatiecommissie die – in samenwerking met de kerken van Oenkerk en Stiens – gericht was op activiteiten in het al eerder genoemde Tichelwerk en in Bartlehiem. Ook spande de predikant zich in voor de oprichting van de christelijke kleuterschool.
Ds. H.H. Binnema (van 1950 tot 1970).
Ongeveer twintig jaar lang was de opvolger van ds. Van der Spek aan de kerk van Wanswerd c.a. verbonden. Het was ds. H.H. Binnema (1914-2004) uit het Drentse Vries. Hij deed op 2 april 1950 intrede.
Er voltrokken zich trouwens nogal wat veranderingen in deze twintig jaar. Allereerst is het van belang te wijzen op de terugloop van het ledental door een reeks van verschillende oorzaken: in het begin van de jaren ’50 vond een emigratiegolf plaats naar Amerika, en ook begonnen mensen te verhuizen van het platteland naar de industriegebieden en werd de zuivelfabriek Concordia opgeheven, net als de veevoerfabriek De Eendracht.
Desondanks waren er ook ontwikkelingen die door de meeste gemeenteleden als positief ervaren werden: in 1950 werd de Friese taal in de eredienst toegelaten; in 1952 ontstond het maandelijkse mededelingenblad van de Gereformeerde Kerk van Wanswerd c.a.; in 1954 werd de oude christelijke school door de kerkenraad aangekocht en verbouwd tot wat bekend werd als Gebouw Pro Rege; in 1955 en 1956 werd een nieuwe pastorie gerealiseerd, terwijl in 1958 in de kerk van Wanswerd het vrouwenkiesrecht ingevoerd werd bij de verkiezing van ambtsdragers. In 1964 werd een centrale verwarming in de kerk geplaatst (een bejaard gemeentelid merkte daarover in duidelijk Fries op dat het eigenlijk helemaal niet nodig was ‘omdat de preken tegenwoordig zo kort duren dat je niet eens de tijd hebt om koude voeten te krijgen’). In 1969 werd de preekstoel ‘vertimmerd’.
Er verdwenen in deze twintig jaar ook allerlei zaken: afgeschaft werd bijvoorbeeld het bezoek van een ouderling in de tijd voorafgaande aan de viering van het Heilig Avondmaal, om te weten te komen of er misschien voor gemeenteleden redenen waren het avondmaal ditmaal niet te vieren als daarvoor belangrijke redenen waren. Ook werden gedwongen huwelijken niet meer van de preekstoel afgekondigd.
Andere zaken die in deze jaren aan de orde kwamen was onder meer de vraag (die door de synode behandeld moest worden) of de leeruitspraken (die in 1926 aan dr. J.G. Geelkerken (1879-1960) in de Gereformeerde Kerken het ambtelijk leven kostten) moesten worden ingetrokken. Het ging daarbij om de vraag of de bomen en de sprekende slang, zoals die voorkomen in de bijbelse geschiedenis betreffende het Paradijs, inderdaad ‘zintuiglijk waarneembaar’ geweest waren. Dr. Geelkerken liet dat in het midden, maar volgens de synode diende ervan uitgegaan te worden dat ze reële werkelijkheden geweest waren. De synode besloot in 1967 in ieder geval de leeruitspraak van 1926 in te trekken. Daarover werd natuurlijk ook in Wanswerd c.a. gesproken. Er kwamen verder een nieuwe Bijbelvertaling en een nieuwe psalmberijming.
Samen op Weg.
Weliswaar waren de predikanten van de hervormde gemeente en de Gereformeerde Kerk van Wanswerd c.a. in die jaren goede vrienden, maar ‘de muren van de kerken stonden desondanks stevig overeind’. Ds. Binnema schreef: “Bij een van mijn collega’s kon ik zijn studeercel alleen verlaten door eerbiedig te buigen voor de beeltenis van de bekende hervormde predikant dr. Hoedemaker, die voor dat doel speciaal boven de deur was aangebracht”. Het verhaal meldt niets over de vraag of de hervormde predikant op zijn beurt misschien ook eerbiedig het hoofd moest buigen voor de gereformeerde voorman dr. A. Kuyper (1837-1920), als hij de ‘studeercel’ van zijn gereformeerde collega verliet…
In 1957 werd voor het eerst een gezamenlijke Zangdienst op tweede Paasdag gehouden, ‘maar er werd in het Mededelingenblaadje nadrukkelijk bij gezegd dat het geen officiële kerkdienst was’. In mei 1969 overlegden de twee kerkenraden over het houden van eventuele gezamenlijke kerkdiensten, waarvoor door de synode onder voorwaarden het groene licht gegeven was. In september bogen de gemeenteleden zich over die vraag. In grote meerderheid stemde men er mee in. Ook de classis – die toestemming moest verlenen – had geen bezwaar. Eind december 1969 werd dan ook de eerste gezamenlijke (officiële!) kerkdienst gehouden.
Op 5 april 1970 nam ds. Binnema na ongeveer twintig jaar afscheid; hij vertrok naar de Gereformeerde Kerk te Hoogezand – Sappemeer.
Vacante periode (van 1970 tot 1972).
Tussen het afscheid van ds. Binnema en de komst van zijn opvolger liggen ongeveer twee en een half jaar. In die tijd werd het kerkgebouw verrijkt met een nieuw orgel!
Ds. C. Zeeman (van 1972 tot 1978).
Het had niet veel gescheeld of de nieuwe predikant had het zonder kerkgebouw moeten stellen. Want toen op 11 november 1972 tijdens een onweer ‘de molenbrand’ plaatsvond werd ook de toren van de Gereformeerde Kerk door het vuur bedreigd. Gelukkig kon de brandweer erger voorkomen.
Hoe dan ook, op 29 oktober 1972 deed de nieuwe predikant intrede. Het was ds. C. Zeeman (1927-2004) uit Lioessens. “De prachtige pastorie aan de liefelijke boorden van de Dokkumer Ee werd nog volop bewerkt door energieke mannen met hamers en kwasten”, zodat de predikant de eerste tijd heen en weer reisde tussen Lioessens en Wanswerd/Birdaard.
De predikant verkeerde in Wanswerd ten tijde van de oliecrisis. Hij waagde het er maar op door ondanks het verbod de auto te gebruiken, toch naar zijn preekdienst in Bennemastate in Hardegarijp te rijden, hetgeen hem terstond een vermaning van de politie opleverde ‘wegens wangedrag’, zoals de predikant het zelf omschreef. Je moest namelijk toestemming vragen om dat soort ritjes te maken.
Het feit dat de predikant tijdens zijn verblijf in Birdaard verscheidene malen uitgenodigd werd om voor de NCRV-radio Bijbellezingen te houden, bracht hem op het idee iets soortgelijks in de eigen kerk te organiseren. “Verschillende oudere broeders en zusters in de gemeente maakten op zondag gebruik van de kerktelefoon”, zodat ze op die manier de kerkdiensten konden bijwonen. Maar zoiets kon natuurlijk ook door de week geregeld worden. Zo gezegd zo gedaan. “Ik nestelde mij dan op de woensdagmorgen in de consistoriekamer met mijn bijbeltje, een platenspeler en enkele door mijn vrouw uitgezochte platen met psalmen in de oude berijming en met andere geestelijke liederen. De onvergetelijke koster Hoekstra zorgde voor de verbinding en kondigde als een ervaren omroeper dd uitzendingen aan”. Het liep als een trein.
- Het resterende gedeelte van de geschiedenis van de Gereformeerde Kerk te Birdaard c.a. beschrijven we in grote lijnen en in snelle vogelvlucht.
De Gereformeerde Kerk te Birdaard c.a. (1974).
In 1974 veranderde de naam van De Gereformeerde Kerk te Wanswerd c.a. in De Gereformeerde Kerk te Birdaard c.a. Birdaard was de grootste woonkern, en dus werd de kerknaam aldus aangepast.
De predikant kreeg uiteindelijk een beroep van de kerk van Grijpskerk. “Birdaard bleef onuitwisbaar in onze herinnering voortleven. En we zijn nog altijd zeer dankbaar dat we een gemeente hebben mogen dienen waarin de vermaarde ds. S. van Velzen (1809-1896) ‘de sporen der Afscheiding‘ getrokken heeft”. Op 13 augustus 1978 nam de predikant afscheid.
Bijna drie jaar vacant (1978 tot 1981).
Tussen het afscheid van ds. Zeeman en de komst van de volgende predikanten lag een vacante periode van bijna drie jaar.
De predikanten vanaf 1980.
Van 5 juli 1981 (de dag van zijn intrede) tot 14 september 1986 was ds. D. Lof (*1943) werkzaam in de kerk van Birdaard. Van 23 januari 1983 tot 1984 werd hij bijgestaan door kandidaat A.J. Beima. Op 28 juni 1987 deed ds. P. Dijkstra (*1948) intrede in de kerk van Birdaard. Hij vertrok begin januari 1992 naar de kerk van Berlikum. Vanaf 26 maart 1995 was ds. J.W. Wind (*1965) uit Zetten predikant in Birdaard c.a. Hij nam afscheid op 19 maart 2000 wegens vertrek naar de kerk van Bunschoten-Spakenburg.
Protestantse Gemeente te Birdaard (2008).
In de laatste jaren tot 2008 was vooral het Samen op Wegproces van belang. De samenwerking tussen de Hervormde Gemeente en de Gereformeerde Kerk was inmiddels steeds hechter geworden, zodat men uiteindelijk per 25 juni 2008 de Protestantse Gemeente te Burdaard-Wânswert-Jislum kon vormen.
De gereformeerde kerk aan de ds. R.H. Kuipersstrjitte is een van de twee kerkgebouwen van deze Protestantse Gemeente.
De ledentallen van de Gereformeerde Kerk te Birdaard c.a.
Bronnen onder meer:
A. Algra, De Historie gaat door Het Eigen Dorp. Deel 5. Leeuwarden, g.j.
De Bazuin, stemmen uit de Christelijke (Afgescheidene) Gereformeerde Kerk in Nederland. Kampen, div. jrg.
J.J. Bouma, e.a., 150 jaar Afscheiding Birdaard Wanswerd. Birdaard, 1986
Gemeenten en predikanten van De Gereformeerde Kerken in Nederland. Leusden, 1992
Jaarboeken (ten dienst) van De Gereformeerde Kerken in Nederland. Goes, div. Jrg.
W.K. van der Veen, Uit de geschiedenis van de grietenij Ferwerderadeel. Leeuwarden, 1958
J. Wesseling, De Afscheiding van 1834 in Friesland, deel 1, De classes Wanswerd (Dokkum) van de Afgescheiden Kerken. Groningen, 1980
© 2023. GereformeerdeKerken.info