Al in het begin vraagtekens over het ‘nieuwe onderzoek’.
Het door het moderamen van de Protestantse Kerk in Nederland in november 2021 aangekondigde nieuwe onderzoek naar de houding van ‘de Kerken’ in de Tweede Wereldoorlog ten aanzien van de Joodse bevolkingsgroep, is – in stilte – vastgelopen.
Desgevraagd deelde dr. E. Klootwijk op 16 december 2023 aan de redactie van GereformeerdeKerken.info mee, dat het weliswaar de bedoeling van het PKN-moderamen was “een bundel samenhangende historische artikelen te publiceren over de houding van de kerken in en rond de Tweede Wereldoorlog t.a.v. de Joodse bevolkingsgroep, met artikelen van zowel christelijke als Joodse onderzoekers, maar dat dit laatste moeilijker bleek dan gedacht. De redactie [bestaande uit dr. B. Wallet, dr. G. Harinck en rabbijn A. Ringer] vond namelijk geen geschikte namen. Een volgend voorstel vanuit de redactie was om dan losse artikelen, waaronder ook theologische, te bundelen. Hoe sympathiek ook, dit was toch niet de bedoeling van het moderamen. Inmiddels was de tijd ook verstreken na de Verklaring Erkenning en Verantwoordelijkheid van de Protestantse Kerk”.
Aldus de heer Klootwijk, die sinds kort de samenstelling van de bundel (die als werktitel droeg: Kerk en Joden 1930-1950) coördineerde; hij is werkzaam bij het Protestants Dienstencentrum te Utrecht voor joods-christelijke relaties.
‘Verklaring Erkenning en Verantwoordelijkheid’.
Met de ‘Verklaring Erkenning en Verantwoordelijkheid’ doelde de heer Klootwijk op de toespraak die de scriba van het PKN-moderamen hield bij wijze van ‘schuldbelijdenis’ over de houding van ‘de kerken’ ten opzichte van de Joden in de Tweede Wereldoorlog, uitgesproken op 8 november 2020 in de Rav Aron Schuster synagoge in Amsterdam, ter gelegenheid van de herdenking van de Kristallnacht.
Uit een reconstructie van het dagblad ‘Trouw’ over het tot stand komen van de beslissing om ‘schuld te belijden’ bleek later, dat de opdracht voor het samenstellen van het historisch onderzoeksrapportje, dat de uitspraken van de scriba moest ondersteunen, destijds pas gegeven werd nadat het (‘haastig en door een paar mensen genomen’) besluit over het uitspreken van de ‘schuldbelijdenis’ al genomen was. Vandaar dat het resultaat van het (volgens de onderzoeker zélf: ‘bescheiden’) onderzoek logischerwijs in lijn met de uitspraken van de scriba moest zijn.
Op die ‘schuldbelijdenis namens de kerken’ en op het ‘ondersteunende rapportje’ – waarin zogenaamd ‘namens de Protestantse Kerk’ schuld beleden werd over de houding van ‘de kerken’ in de Tweede Wereldoorlog ten aanzien van de Joodse bevolkingsgroep – kwam meteen al veel kritiek, volgens de scriba van het moderamen (in een kranteninterview) ‘vooral uit gereformeerde hoek’. In talloze kritische brieven en krantenartikelen en -interviews werd er onder veel meer op gewezen dat het ‘niet aangaat te stellen dat het de kerken in de oorlog vaak aan moed ontbrak’, ook als het gaat over het verzet tegen de bezetters en vooral over het hulp bieden aan de Joodse bevolkingsgroep.
Uit het vroegere verzet (ook bij monde van wijlen ds. J. Slomp (1932-2022)) klonken ‘woedende reacties’. De critici vonden dat er aanvullingen en nader onderzoek nodig waren. Er volgden diverse gesprekken tussen hen, het moderamen en de Dienstenorganisatie van de PKN. Het nieuwe onderzoek en de als resultaat daarvan te verschijnen bundel ‘Kerk en Joden 1930-1950‘, zouden het vervolg daarvan zijn.
Om de geleverde kritiek op de ‘schuldbelijdenis’ nader te illustreren vermelden we aan het eind van dit artikel een aantal van de toen verschenen reacties.
* Al vanaf het begin vraagtekens over het ‘nieuwe onderzoek’.
Al vrij vlot nadat het nieuwe onderzoek was aangekondigd werd uit zeer betrouwbare bronnen aan de redactie van GereformeerdeKerken.info desgevraagd onder meer meegedeeld dat nog maar afgewacht moest worden of het onderzoek zou slagen. “Het is de vraag of de – door de uitspraken van het moderamen op 8 november 2020 – aangerichte schade nog hersteld zal kunnen worden”.
Toch werd vanuit de redactie van de onderzoeksbundel in april 2023 aan GereformeerdeKerken.info desgevraagd meegedeeld dat “wij nog niet alle teksten binnen hebben, maar er wordt hard aan gewerkt. Hopelijk lukt het om het boek eind dit jaar [2023] klaar te hebben”.
Korte tijd later vernamen we uit een andere (betrouwbare) bron dat weliswaar aan de bundel gewerkt werd, maar dat het niet makkelijk ging. “Het verschil in referentie-kader tussen het protestants-christelijk verzet tóen, en de leiding van de PKN nú is enorm groot”.
“PKN-leiding kent verleden eigenlijk onvoldoende”.
Eveneens een paar dagen geleden, op 16 december 2023, vernamen we uit betrouwbare bron “dat de zaak inderdaad vastgelopen is. Bezien vanuit historische hoek blijkt dat de PKN wel uitspraken heeft gedaan over het verleden, maar dat verleden eigenlijk onvoldoende kent. Dat blijkt juist bij de meer gevoelige dossiers (Jodenzending, onderduik bij protestantse gezinnen, oorlogspleegkinderen en het weren van Joodse kerkleden uit Nes Ammim). Wordt de PKN daarop aangesproken, dan luidt het antwoord helaas dat de PKN het zelf ook niet goed weet. En constateert dat het intern allemaal gevoelig ligt”.
- Kortom, met andere woorden: nu het onderzoek is vastgelopen kan men dus opnieuw de vraag stellen of de uitspraken van (de scriba van) het PKN-moderamen in de ‘schuldbelijdenis namens de kerken’ op 8 november 2020 – overigens zonder voorafgaande instemming van de synode – inderdaad ‘te haastig en te onzorgvuldig’ gedaan werden.
© 2023. GereformeerdeKerken.info
Hieronder enkele van de artikelen op deze website over de kwestie van de ‘Schuldbelijdenis namens de kerken’.
Kritiek op ‘schuld’ van PKN over houding in oorlog
Meer kritiek op spijtbetuiging PKN
Wat was aanleiding tot schuldbelijdenis PKN?
Meer kritiek op schuldbelijdenis PKN
Kanttekeningen bij schuldbelijdenis PKN
Verzet had moeten kunnen meedenken
Open Brief aan de scriba van de Protestantse Kerk
“Schuldbelijdenis in stilte opgesteld door een paar mensen”
Vragen aan classis Noord-Holland PKN over schuldbelijdenis