De gereformeerde wijkgemeente Harskamp van de Protestantse Gemeente te Ede houdt op zondag 27 augustus 2023 de laatste dienst in haar kerkgebouw aan de Beatrixlaan 2 te Harskamp. Al eerder werd besloten, naast andere kerkgebouwen, ook deze kerk te sluiten. Uiteraard komen we t.z.t. terug op de te houden ‘laatste dienst’.
Geschiedenis van De Gereformeerde Kerk te Harskamp.
Op 1 september 1899 werd bij het Gelderse dorp Harskamp, kerkelijk ressorterend onder de Gereformeerde Kerk te Ede, een militair oefenterrein in gebruik genomen. Het was dus geen wonder dat het idee geopperd werd er een Christelijk Militair Tehuis op te richten, van waaruit onder de militairen gewerkt kon worden.
Vooral ds. J.H. Houtzagers (1887-1940) van Kootwijk en ook ds. J.E. Vonkenberg (1869-1934) van Voorthuizen en hoofdonderwijzer G. Kamerling (1871-1942) van de christelijke school te Harskamp, zetten zich er voor in. Ze richtten een vereniging op en aan de Laarweg werd vervolgens al snel daarna het gewenste gebouw neergezet (op de locatie waar nu de nrs. 31 en 33 gevestigd zijn): het Christelijk Militair Tehuis ‘Koningin Wilhelmina’. De eerste ‘huisvader’ was J. Brederveld, die zorgde voor de goede gang van zaken in het Tehuis. Het Militair Tehuis was bedoeld voor het verschaffen van ontspanning aan de soldaten, maar ook door Bijbellezing en dagsluiting hen in contact te brengen en te houden met Christus (en met de kerk). De kerkenraad van de Gereformeerde Kerk te Ede werkte er graag aan mee.
Het gebouw bestond – mede dankzij de financiële bijdrage van de kerk te Ede – uit een woonhuis en een flink lokaal, ook te gebruiken als kerkzaal, en was tevens voorzien van een kleine bestuurskamer. Voor de medewerking stelde de kerkenraad wel als voorwaarde dat hij er op zon- en feestdagen een kerkdienst mocht houden en er catechisaties mocht verzorgen. Ook werd afgesproken dat de collecteopbrengsten voor Harskamp bestemd waren, maar de opbrengst van het verhuren van zitplaatsen (het ‘plaatsengeld’) voor de kerk van Ede. De schoonmaakster (‘een zekere Trui’) kreeg voor haar werk fl. 0,50 per week. De classis Arnhem schonk bovendien fl. 100 per jaar. Door het vooraanstaande gemeentelid Cavaljé werd een Statenbijbel en een psalmboek geschonken.
Er werd een huisvader benoemd in de persoon van J. Bredeveld. Hij zorgde voor de goede gang van zaken en werd aanvankelijk benoemd als ‘preeklezer’. Voor sommigen was die benoeming tegen het zere been, omdat hij door de week als kastelein achter de tap stond. Toen tegen die combinatie van functies bezwaren ingebracht werden nam de kerkenraad van Ede op zich wekelijks zorg te dragen voor eigen ‘preeklezers’, zoals schoolhoofd H.B. Wormgoor en de Barneveldse notaris Bos. Zo konden in het Militair Tehuis de diensten jarenlang ongestoord plaatsvinden. Het spreekt vanzelf dat het in de jaren van de ‘Grote Oorlog’ (1914 tot 1918) in het Tehuis extra druk was door de mobilisatie van ons leger, om de neutraliteit van ons land te handhaven.
Concurrentie…
In 1928 werd aan de Edeseweg in Harskamp echter een hervormde kapel gebouwd. Dat zorgde voor een aanzienlijke daling van het (kerk-) bezoek van militairen aan het Tehuis. Daarom werden de diensten in het Militair Tehuis vooralsnog beëindigd en besloot de kerkenraad van Ede om ’s zondags vanuit Harskamp geregeld een bus te laten rijden naar de Gereformeerde Noorderkerk te Ede en terug. Dat ging enige tijd goed totdat twee problemen opdoken: de benzinekosten rezen de pan uit, maar wat nog belangrijker was: de politie wees er op dat deze buslijn een ‘clandestiene dienst’ was.
Vandaar dat de kerkenraad een ouderling en een diaken benoemde, speciaal voor de gemeenteleden te Harskamp (resp. J. Brouwer en R. Rap) die door ds. G.F. Hajer (1904-1977) van Ede in het ambt bevestigd werden. En ook werden in het Militair Tehuis weer preeklezers aangesteld, die in 1941 tijdelijk vervangen werden door hulpprediker kandidaat L. Dorst (1914-1990) uit Apeldoorn, die zowel in Harskamp als in Hoenderloo hulpdiensten verrichtte. Hij was officieel verbonden aan de kerk van Beekbergen en werd in samenwerking met de kerk van Ede aangesteld. Toen hij echter hetzelfde jaar predikant werd te Geersdijk, werd hij na enige tijd opgevolgd door kandidaat J. Koopmans, die trouwens ook spoedig naar elders vertrok.
Onderdeel van de kerk te Ede.
De kerkenraad van Ede besloot toen op voorstel van ds. Hajer Harskamp op te nemen in wijk Noord van de kerk van Ede. De diensten in het Militair Tehuis gingen echter gewoon door en in het vervolg gingen classispredikanten uit de wijde omgeving er voor. Tenminste, als ze hun preek bij zich hadden! Want eens kwam een predikant fietsend over de Veluwe op weg naar Harskamp tot de ontdekking dat hij zijn preek vergeten was. ‘Ik kan nu helaas niet preken’, zei hij bij binnenkomst in de consistorie. De ouderling was het daarmee echter niet eens en stelde voor ‘een zegen over de dienst te vragen’. “De predikant overtrof zichzelf bij een geboeide kleine schare en noch de predikant noch de gemeente heeft enige hinder van dit incidentje ondervonden”. De preek ging dus gewoon uit het hoofd.
De Tweede Wereldoorlog.
Door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog veranderde er van alles. Weliswaar werden er regelmatig twee diensten per zondag in het Militair Tehuis gehouden en werden catechisaties gegeven in een van de boerderijen in de omgeving, maar dat daar meer gebeurde dan alleen het verzorgen van catechisaties zal er de reden van zijn geweest dat regelmatig van locatie gewisseld werd om de bezetters niet op het spoor van ‘illegale activiteiten’ te brengen.
De gevolgen van de wereldbrand lieten zich na de oorlog aan de verwaarlozing van het Militair Tehuis duidelijk aflezen. De Commissie van Beheer van De Gereformeerde Kerk te Ede startte toen een stevige opknapbeurt, waarbij ook Duitse gevangenen in het bewaringskamp op het terrein van Defensie in Harskamp vanuit hun expertise meewerkten. Zo kon het Militair Tehuis na enige tijd weer in gebruik genomen worden.
Een eigen kerk (1959).
Maar intussen was het aantal gereformeerden in Harskamp zo gegroeid dat in de jaren ’50 gedacht werd aan de bouw van een eigen kerk. Architect J. van de Top uit Ede ontwierp de bouwplannen in opdracht van de kerkenraad en de fa. Kelderman en Van den Brink uit Ede kregen opdracht om voor fl. 31.400 een gebouw te metselen.
Natuurlijk kwamen er nog veel meer kosten bij kijken, want in totaal moest fl. 50.000 neergeteld worden. Er kwam ook een klok in het torentje op het dak, overgebracht vanuit een andere kerk. Intussen was gemeentelid H. van Wakeren tot koster van de nieuwe kerk benoemd. Deze heeft dit belangrijke werk tot zijn overlijden in 1990 verricht.
Namens de kerkenraad van Ede nam ds. B. Slingenberg (1908-1975) op 9 april 1959 de nieuwe kerk in Harskamp officieel in gebruik. De gereformeerden van Harskamp en Otterlo, zo zei ds. Slingenberg, zouden niet langer ‘zwervelingen’ zijn. De tweede predikant van Ede, ds. J.M. Bloemkolk (1935-1997), bood – bij wijze van overdracht van het kerkgebouw aan de kerkenraad – de sleutels aan ds. Slingenberg (de wijkpredikant van Harskamp) aan. Toen werd de klok voor het eerst geluid en begon de kerkdienst. Ds. Slingenberg preekte over Jesaja 40 vers 9b: “Zie hier is uw God”.
Aanvankelijk werd voor de gemeentezang gebruik gemaakt van een harmonium. Weliswaar best welluidend van klank, maar in 1966 kreeg de fa. Koppejan uit Ederveen opdracht een heus (betrekkelijk klein) kerkorgel met aangehangen pedaal te fabriceren. Dat werd in 1966 geplaatst.
Het oude doopvont van de Noorderkerk lag ongebruikt op de kerkzolder en werd door hergebruik in de kerk in Harskamp voor de ondergang behoed, want men was eigenlijk van plan geweest het weg te gooien.
Verbouwingen.
Toen de kerk in 1985 te klein bleek en het over te weinig vergaderruimten beschikte, werd besloten dat het flink zou worden verbouwd en uitgebreid. Arend Peelen maakte de plannen. De ingang werd verplaatst naar de Beatrixlaan en er werd een stuk aangebouwd met een vergaderzaal en een nieuwe keuken. Boven kwam een aparte jeugdruimte.
In het begin van de jaren ’90 werd de kerkzaal flink opgeknapt en gemoderniseerd. Het liturgisch centrum werd verplaatst van de korte naar de lange muur, terwijl ook de preekstoel flink werd opgeknapt. Een van de gemeenteleden maakte een nieuwe liturgische tafel en bijpassende standaards voor onder meer de paaskaars en het doopvont. Ook kwamen er vier in de liturgische kleuren vervaardigde schilderijen.
Van jubileum (2009) naar sluiting (2023).
Op 9 april 1959 werd de kerk in gebruik genomen, zodat in 2009 het vijftigjarig jubileum van de kerk gevierd kon worden. Allerlei activiteiten werden georganiseerd, ook voor de jeugd, en bovendien werd een barbecue gehouden. Op zondag 19 april was de feestelijke herdenkingsdienst. Bij die gelegenheid werd de mooi gerestaureerde kanselbijbel weer binnengebracht en werd een jubileumboekje gepubliceerd. ”Wat hebben we een leuk en inspirerend weekend mogen beleven!” Men hoopte dat ‘dit een inspiratie mag zijn voor de komende vijftig jaar’.
Helaas, vijftig jaren werden het niet. Want door de terugloop van het ledental van de kerk te Ede – zoals op veel plaatsen in het land – moest de kerkenraad besluiten tot een drastische ingreep. Kerkgebouwen moesten worden afgestoten. Op zondag 2 juli 2023 was de laatste dienst in de Noorderkerk en op 27 augustus 2023 zal dus de laatste dienst in de kerk te Harskamp gehouden worden. Uiteindelijk zal er in Ede van de nu bestaande protestantse kerkgebouwen vermoedelijk nog één kerk overblijven: de voormalig gereformeerde Beatrixkerk.
Overigens wordt, zo is namens de wijkkerkenraad aan de redactie van GereformeerdeKerken.info meegedeeld, geen gedenkboek gepubliceerd over de gereformeerde wijkgemeente te Harskamp.
Bronnen onder meer:
Gemeenten en predikanten van De Gereformeerde Kerken in Nederland. Leusden, 1992
P. Hollemans, Geschiedenis Kerk Harskamp. Harskamp, g.j. [2009]
Jaarboeken (ten dienste) van De Gereformeerde Kerken in Nederland. Goes, div. jrg.
J. de Nooy, Van Koetshuiskerk tot Noorderkerk. Vertellingen betreffende ontstaan en groei van de Gereformeerde Kerk van Ede. Ede, 1978
© 2023. GereformeerdeKerken.info