De Gereformeerde Kerk te Uithuizermeeden (3)

Ds. W. Scheele (van 1937 tot 1943).

( < Naar deel 2 )  – Na het ingaan van het emeritaat van ds. Lugtigheid heeft kandidaat J.P. Rozendal (1909-1977) in Uithuizermeeden precies een half jaar hulpdiensten verricht, namelijk van 1 oktober 1936 tot en 31 maart 1937. Daarna vertrok hij naar de kerk van Visvliet.

Ds. J.P. Rozendal (1909-1977) op latere leeftijd.

De Tweede Wereldoorlog.

Bijna drie weken later trad de nieuwe predikant aan: ds. W. Scheele (1905-1986) uit Hoogersmilde. Hij moest zich enige tijd tevreden stellen met een woning in de Torenstraat, maar niet lang na zijn intrede, op 20 juni 1937, nam hij zijn intrek in de spiksplinternieuwe pastorie naast de kerk!

Ds. W. Scheele (1905-1986).

Tijdens zijn ambtsperiode was de lucht vol dreiging. De Tweede Wereldoorlog brak op 10 mei 1940 uit. Dat heeft ds. Scheele zelf ook ervaren. “Hij wilde in zijn ambtsbediening niet afwijken van zijn opdracht Christus te prediken, hetgeen hem een enkele keer voor moeilijkheden heeft geplaatst en hij korte tijd van zijn vrijheid werd beroofd en door de bezetter werd gearresteerd. (…) Ds. Scheele nam geen blad voor de mond en was de mening toegedaan dat geen compromis kon worden gesloten met het beest uit de afgrond: in geen enkel opzicht meewerken aan de praktijken van de bezetter; geen arbeidsdienst; geen inleveren van radio; maar verzet. Hoe kon in de dienst des Woords ontroerend psalm 74 vers 18 worden gezongen.

De nieuwe pastorie.

Ds. Scheele nam op 11 juli 1943 afscheid van Uithuizermeeden en vertrok toen naar de kerk van Zwijndrecht.

Ds. C.G. Bos (1944).

Op 16 januari 1944 deed de opvolger van ds. Scheele intrede in Uithuizermeeden. Het was ds. C.G. Bos (1909-1988) van Haarlemmermeer-Oostzijde.

In augustus 1944 preekte ds. Scheele toch weer een keer in Uithuizermeeden, waar hij een jaar tevoren afscheid nam. Verscheidene jonge onderduikers kwamen weer even boven water om hun geliefde prediker nog eens weer te beluisteren. Maar juist op deze dag en na deze morgendienst werd de kerk omsingeld door zeven Duitse soldaten en werden enige jongens meegevoerd. Ook werden onder de vloer enige radio’s gevonden waarvan de eigenaars onbekend waren. De bloeddorstige NSB’er Veenstra werd aangewezen de eigenaars op te sporen. Deze verrichtte meteen enkele arrestaties. Ds. Bos en koster Van Warners werden gegrepen en vervoerd naar het Huis van Bewaring in Groningen; zij wisten de eigenaars niet te noemen.

Ds. C.G. Bos (1909-1988) op latere leeftijd.

“Er volgden meer arrestaties waardoor een hevige angst zich van de bevolking meester maakte. Wie zal vannacht van zijn bed gelicht worden? In het politiebureau achter de Martinitoren waren nog twaalf anderen uit de gemeente opgesloten. Elke avond gingen echter de deuren van de cellen open – toegestaan door goedwillende politieagenten – en werden psalmen gezongen. Op de brede gang klonk ontroerend mooi ‘Nooit kan ’t geloof teveel verwachten’, hetgeen door grote emoties niet door iedereen kon worden meegezongen”. Een hoge ambtenaar maakte op een avond luid schreeuwend een einde aan deze traditie. Hij had nog juist het eind van psalm 68 vers 1 gehoord..! De meeste broeders kwamen na kortere of langere tijd weer thuis, behalve br. Boelema, die in oktober 1944 in het concentratiekamp Neuengamme om het leven kwam”.

De Vrijmaking.

Toen in 1892 de Christelijke Gereformeerde Kerk en de Nederduitsche Gereformeerde Kerken samengingen als De Gereformeerde Kerken in Nederland, waren er desondanks verschillen van inzicht over de betekenis van de doop en van het Verbond. In beide kerken werd er anders over gedacht.

In 1905 kon de synode de kwestie op een bevredigende wijze oplossen door te besluiten dat beide zienswijzen in de kerk waren toegelaten. Maar in de jaren ’30 kwamen de meningsverschillen opnieuw naar boven. We gaan er in dit beknopte verband niet verder op in, maar in ieder geval is duidelijk dat de synode van 1942/1943 een besluit nam waarin ‘bezwaarden’ zich niet herkenden en van mening waren dat de synode een van beide zienswijzen (‘die van de vroegere Dolerende Kerken van dr. A. Kuyper (1837-1920)) had vastgesteld als de officiële leer ten aanzien van doop en Verbond, en de andere zienswijze – die van de vroegere Afgescheidenen – verworpen zou hebben.

Dr. K. Schilder (1890-1952).

Een van de tegenstanders van het besluit van de synode was dr. K. Schilder (1890-1952), hoogleraar aan de Theologische School in Kampen. Hij sprak zich er in woord en geschrift uitvoerig en duidelijk over uit. De synode sprak vervolgens in een schrijven aan de kerkenraden als haar oordeel uit dat prof. Schilder daarmee schuldig was aan overtreding van Artikel 80 van de Dordtse Kerkorde: ‘de zonde van scheurmaking en het begeren van sekten en muiterij in de kerken aan te richten’. Schilder kreeg twee weken de tijd zich te bezinnen.

Ds. Bos stelde een  concept-schrijven aan de synode op met ‘de dringende smeking’: “Broeders, neemt toch generlei beslissing waardoor een wig gedreven wordt in de eenheid van ons kerkelijk leven”. Toen hij dit concept aan de kerkenraad voorlegde – om het daarna aan de classis ter goedkeuring door te sturen – gingen de broeders er stuk voor stuk mee akkoord. Maar daarna werd door de predikant een aantal zinnen aan de brief toegevoegd, waardoor het karakter van de brief veranderde. De classis ging vervolgens met het schrijven niet akkoord.

De zaak versneld: 3 december 1944.

Ds. Bos schreef onder meer deze brochure over ‘Enkele actueele vragen’.

In Uithuizermeeden had ouderling Westerdijk met ds. Bos gesproken over zijn moeite met de synodebesluiten. Hij had de predikant verteld dat hij zijn bezwaren in de kerkenraad wilde brengen in de vorm van een Acte van Vrijmaking, waarmee hij zich aan de Kerk zou onttrekken. Ds. Bos vroeg hem dat vooralsnog niet te doen, vrezende dat daardoor de breuk geslagen zou zijn. Ds. Bos beloofde hem dat hij na de middagdienst van 3 december 1944 tijdens een door hemzelf bijeen te roepen gemeentevergadering uitleg zou geven over de kerkelijke problemen (‘s morgens moest hij in Westeremden preken). In de kerkenraadskamer had hij op het briefje met de afkondigingen aangegeven dat ’s middags uitleg over de kerkelijke moeilijkheden gegeven zou worden. De tweede voorzitter, ouderling Riepma – op dat moment in functie omdat de predikant afwezig was – weigerde de mededeling af te kondigen. Er was in de kerkenraad niet over het samenroepen van een gemeentevergadering gesproken. Maar ouderling Wierenga, die de leesdienst leidde (er was geen vervangende predikant) kondigde het toch af.

Prof. dr. K. Schilder (1890-1952) op de zgn. ‘Vrijmakingsvergadering’ in Den Haag, op 11 augustus 1944. Daar las hij zijn ‘Acte van Vrijmaking of Wederkeer’ voor. Het begin van de landelijke Vrijmaking.

De middagdienst – ds. Bos was dus weer aanwezig – verliep zonder problemen. Maar voordat ds. Bos na de dienst tijdens de gemeentevergadering het woord zou nemen nam vice-preses Riepma  het woord met de mededeling dat de predikant nu een gemeentevergadering liet houden zonder dat de kerkenraad daarvan op de hoogte was. Daarom verzocht hij aan de gemeenteleden ‘die geen kerkscheuring willen’ (want de vice-preses vreesde dat het zover zou komen) ‘de kerk rustig en ordelijk te verlaten’. Hij stelde een gemeentevergadering in het vooruitzicht nadat de kerkenraad besloten zou hebben welke theoloog de uitleg over de kerkelijke problemen zou geven. Velen verlieten het kerkgebouw. Ds. Bos stelde zijn voorlichtingstoespraak op papier en liet het bij de leden thuisbezorgen.

De Vrijmaking op 7 december 1944.

Tijdens de kerkenraad van de volgende dag – 4 december – werd het optreden van de tweede voorzitter met zes tegen drie stemmen scherp veroordeeld. Aan het eind van die kerkenraadsvergadering diende ouderling Westerdijk zijn Acte van Vrijmaking alsnog in, waardoor hij volgens de richtlijnen van de synode schorsingswaardig was, wat de kerkenraad dus zou moeten uitspreken. Ds. Bos verzette zich daar fel tegen: br. Westerdijk “stond altijd in grote trouw pal voor de bewaring van een Schriftuurlijk kerkelijk leven”, zei hij en de predikant verklaarde  nooit te zullen meewerken aan de schorsing van br. Westerdijk. Wel werd br. Westerdijk verzocht zijn Acte van Vrijmaking in te trekken, maar deze weigerde dat. Bij een stemming over de schorsing van br. Westerdijk bleek dat vier kerkenraadsleden voor en vijf leden plus ds. Bos zich daartegen verklaarden.

In deze brochure riep ds. Bos de gemeenteleden op hem te volgen in de Vrijmaking.

Op 7 december 1944 besloot de kerkenraad geen gemeentevergadering meer te houden, maar als kerkenraad een schrijven te richten aan de gemeenteleden om de gang van zaken uit te leggen. De meerderheid van de kerkenraad verklaarde zich vrij te maken van de leeruitspraken van de synode en zich te onttrekken aan het verband van De Gereformeerde Kerken in Nederland “dat eertijds vrijwillig is aangegaan, tot de tijd toe dat die besluiten [van de synode]  worden teruggenomen”. De Vrijmaking was daarmee een feit.

Van de twaalfhonderd gemeenteleden ging 40% met ds. Bos en ouderling Westerdijk mee en ‘maakten zich vrij’; 60% bleef achter de synodebesluiten staan. “Om gedoe over de preekstoel te voorkomen” spraken de beide kerkenraden (de gereformeerde en de vrijgemaakt-gereformeerde) af dat ze het kerkgebouw samen zouden gebruiken, maar uiteraard in gescheiden kerkdiensten. Dat gebeurde voor het eerst op 10 december 1944. Ook stelde men een gezamenlijk ‘Manifest’ op waarin aan de gemeenteleden meegedeeld werd dat men elkaar als ‘broeders en zusters in de Heere Jezus Christus‘ zou blijven behandelen.

Ds. Th. Boersma (van 1945 tot 1957).

Ds. Th. Boersma (1900-1983).

Nu de Gereformeerde Kerk te Uithuizermeeden haar predikant kwijt was nam de door verkiezing aangevulde gereformeerde kerkenraad het beroepingswerk ter hand. Ds. Th. Boersma (1900-1983) van Oudega bij Drachten nam het op hem uitgebrachte beroep aan, en deed op 21 oktober 1945 intrede. De naweeën van de Vrijmaking duurden nog voort. De scheur liep nogal eens dwars door gezinnen en families, zodat spanningen daarvan het gevolg waren. In de gezinnen, in de families en… in de gemeente.

Daarna….

De vrijgemaakte kerkenraad – die vond dat het beheer van het kerkgebouw bij hem thuishoorde – deelde op 28 september 1950 in een schrijven aan de gereformeerde kerkenraad mee dat de kerkelijke lokalen voor de gereformeerden gesloten zouden blijven, tenzij men een huurcontract zou ondertekenen. Daarmee kon de gereformeerde kerkenraad zich niet verenigen, zodat de gang naar de rechter gemaakt moest worden. Op 27 januari 1951 diende het kort geding. In zijn uitspraak beval de rechter veertien dagen later de lokalen weer open te stellen op straffe van een dwangsom van fl. 100 voor elke overtreding. De kerk in de Kerkstraat bleef nog jaren lang in gezamenlijk gebruik.

De gereformeerde school.

De gereformeerde school die in 1917 in gebruik genomen werd. In 1961 werd aan de Lijnbaan een nieuwe school in gebruik genomen.

Hoe de Vrijmaking ook in het schoolleven in Uithuizermeeden haar voren trok beschreven we elders op deze website uitvoerig. Hier volstaat te zeggen dat aanvankelijk afgesproken werd in vrede samen te leven, maar onder leiding van de nieuwe vrijgemaakte predikant, ds. D. van Houdt, werd in augustus 1954 in Uithuizermeeden ook een vrijgemaakte lagere school gesticht.

Ds. Boersma nam op 18 augustus 1957 afscheid van Uithuizermeeden. Hij zei in zijn afscheidspreek onder meer: “Ik heb u en vooral mijn mede-ambtsbroeders opgewekt om mee te bouwen aan het herstel van de vervallen muren Gods Jeruzalem. De verwijdering is niet kleiner maar eerder groter geworden. Ik heb echter nooit iets anders begeerd dan te bouwen op het ene fundament dat gelegd is, namelijk Jezus Christus”. De predikant vertrok naar de kerk van Zuidhorn.

Ds. H. Alting (van 1958 tot 1963).

Ds. H. Alting (1926-2000).

Op 27 april 1958 deed zijn opvolger intrede. Het was ds. H. Alting (1926-2000) van het Friese Wijckel. Hij kwam te wonen in de woning aan de Hoofdstraat 123, op de hoek met de Lijnbaan. Deze woning zou tot 1980 als pastorie in gebruik blijven. Het gebouw Ons Anker aan de Oudedijksterweg werd ondertussen steeds intensiever gebruikt voor het jeugdwerk van de Gereformeerde Kerk. Op 6 januari 1963 nam ds. Alting afscheid van Uithuizermeeden omdat hij het beroep had aangenomen dat de kerk van Helpman op hem had uitgebracht. Ook daar was de Vrijmaking juist achter de rug…

Het gebouw ‘Het Anker’ stond ongeveer op de plaats waar het huidige kerkgebouw ‘Het Anker’ staat.

Ds. W.B. van der Meulen (van 1964 tot 1968).

Als opvolger van ds. Alting deed ds. W.B. van der Meulen (1929-2015) van Sprang en Waalwijk intrede. Dat het jeugdwerk stevig was geworteld in het kerkelijk leven van gereformeerd Uithuizermeeden bleek uit de jubilea die tijdens het predikantschap van ds. Van der Meulen herdacht werden. De gereformeerde Meisjes Vereniging ‘Ruth’ bestond in 1967 maar liefst negentig jaar en de gereformeerde Jongelings Vereniging ‘Bidt en Werkt’ vierde haar eeuwfeest! Dat alles werd tijdens een kerkdienst op 11 februari 1967 herdacht.

Nog steeds kerkten gereformeerden en vrijgemaakten in afzonderlijke diensten in de kerk aan de Kerkstraat. Geen wonder dat in gereformeerde kring zo langzamerhand werd nagedacht over de bouw van een eigen kerk. De predikant zag hoe de kerk in de Kerkstraat na jaren van verdeeldheid door achterstallig onderhoud allerlei gebreken begon te vertonen. Maar niet iedereen was het eens met het streven van de predikant om tot nieuwbouw te komen en de ‘eigen’ kerk ‘zomaar’ prijs te geven. Bovendien achtten velen de financiële lasten van nieuwbouw te hoog. De gemeente raakte erover verdeeld. Ds. Van der Meulen nam op 24 maart 1968 afscheid en vertrok naar de kerk van Rotterdam-Alexanderstad.

Ds. W.J. de Ruiter (van 1969 tot 1974).

Ds. W.J. de Ruiter (1909-1990).

Om de rust in de gemeente terug te brengen bracht de kerkenraad een beroep uit op een predikant met ervaring. Het werd ds. W.J. de Ruiter (1909-1990) uit Harkema-Opeinde.

Een nieuwe kerk (1972).

De Commissie van Beheer rapporteerde in augustus 1969 over de resultaten van een enquête over eventuele nieuwbouw. Ruim 60% van de gemeente bleek voorstander. Omdat de verdeeldheid in de gemeente groot was, maar ook omdat de Rijkspremie van fl. 137.000 geen langer uitstel gedoogde, werd meteen de beslissing genomen een nieuwe kerk te bouwen en het aandeel in de kerkelijke bezittingen aan de vrijgemaakten te verkopen. “De tegenstanders van de nieuwbouw hebben zich tenslotte na veel strijd neergelegd bij deze beslissing. Daarmee was aan de verdeeldheid in de gemeente een eind gekomen”.

De gereformeerde kerk ‘Het Anker’ te Uithuizermeeden (foto: Reliwiki).

Op het  terrein van het oude jeugdcentrum Het Anker aan de Oudedijksterweg werd een nieuwe, moderne kerk gebouwd, die ook de naam Het Anker kreeg. Het werd een prachtig en functioneel gemeentecentrum waarmee tenslotte de hele gemeente blij was. Op woensdag 12 januari 1972 werd Het Anker officieel in gebruik genomen. De bouwkosten bedroegen ongeveer fl. 700.000.

Om de eenheid in de gemeente te bevorderen werd in 1970 het kerkblad ‘Nieuws van de Kerk’ in het leven geroepen. Op 3 februari 1974 werd het nieuwe Liedboek voor de Kerken zonder problemen ingevoerd.

* Het vervolg van de geschiedenis van de Gereformeerde Kerk te Uithuizermeeden beschrijven we in snelle vogelvlucht…

Ds. W. Wester (van 1975 tot 1979).

Ds. W. Wester (1915-2006).

Op 27 april 1975 deed de opvolger van ds. De Ruiter tijdens een kerkdienst in Het Anker intrede. Het was ds. W. Wester (1915-2006) van het Friese Tijnje.

In juli en augustus 1975 werd onder leiding van de pas opgerichte Commissie Vakantieweek de eerste Vakantieweek gehouden met activiteiten voor de jeugd gedurende de zomervakantie. De commissie is nu – ruim vijfenveertig jaar later! – nog steeds actief. De initiatiefnemers waren Teun Juk, Ria Huisman, jan Boekeloo en Herman Ubbens.

In januari 1976 werd de eerste vergadering van de pas opgerichte Orgelcommissie gehouden. De commissie had onder meer tot doel geld bij elkaar te krijgen voor de aanschaf van een pijporgel, dat tussen de fl. 150.000 en fl. 200.000 zou gaan kosten (de kerkzang werd op dat moment begeleid met een elektronisch orgel).

In die tijd werd ook de Evangelisatiecommissie opgericht. Wekelijks werden vijfhonderd Elisabeth Bodes verspreid. Door het houden van wijkavonden wilde de kerkenraad de onderlinge band tussen de gemeenteleden versterken.

Het interieur van de gereformeerde kerk ‘Het Anker’ te Uithuizermeeden (foto: Reliwiki).

In december 1978 verzocht de pas ingestelde Kindernevendienstcommissie aan de kerkenraad de kindernevendienst in te voeren. Er was een enquête gehouden onder de leerlingen van de hoogste groepen van de gereformeerde lagere school en daarvan bleken achtentwintig kinderen voor en elf tegen te zijn. Hoewel de kids dus in hun enthousiasme niet unaniem waren, was er dus toch belangstelling genoeg. De kerkenraad besloot daartoe.

Ds. R. der Nederlanden (van 1980 tot 1990).

Ondertussen had ds. Wester op 20 mei 1979 afscheid genomen wegens vertrek naar de kerk van Drogeham. Zijn opvolger was ds. R. der Nederlanden (1926-2014) uit Middenmeer, die op 24 februari 1980 intrede deed. De pastorie aan de Hoofdstraat was intussen verkocht, en de predikant nam zijn intrek in de nieuwe pastorie aan de Lange Drift.

Tijdens diens predikantschap vond de ingebruikneming plaats van een prachtig drieklaviers pijporgel. De fa. Menze Ruiter bouwde het instrument. Een deskundige oordeelde: “Het orgel heeft mijn verwachtingen overtroffen. De draagkracht voor de gemeentezang is uitnemend”. Ook de oudste organist, heer J.H. Ritsema, bespeelde het orgel. Met de begeleiding van de gemeentezang van psalm 150 de verzen 1, 2 en 3 werd het orgel in gebruik genomen.

Het Mense Ruiter-orgel in Het Anker te Uithuizermeeden (foto: Reliwiki).

Tijdens en kerkdienst op 22 september 1985 werd ‘op sobere wijze’ het honderdvijftigjarig bestaan van De Gereformeerde Kerk te Uithuizermeeden herdacht. Naar aanleiding daarvan werd in 1986 een interessant gedenkboek gepubliceerd over de geschiedenis van de Gereformeerde Kerk te Uithuizermeeden. Het was geschreven door wijlen de heer F. Visscher. Hij had het verhaal tevoren in talloze afleveringen van ‘Nieuws van de Kerk’ laten opnemen. Om van de verhalen een overzichtelijk geheel te maken werden de artikelen samenbracht in boekvorm.

Ds. R. der Nederlanden (1926-2014).

Tenslotte…

Tijdens het predikantschap van ds. Der Nederlanden werd in het seizoen 1984/85 een begin gemaakt met de huiscatechese. Het jeugdwerk bloeide met twee Gereformeerde Jeugd Verenigingen (GJV’s), twee jongensclubs, twee meisjesclubs en een Vrouwenvereniging, Nieuw Leven genaamd.

In deze periode werd ook een begin gemaakt met het Samen-op-Wegproces met de hervormde gemeente. Verscheidene gezamenlijke kerkenraadsvergaderingen werden gehouden, maar door langdurige vacatures bij de hervormde gemeente kwam er stagnatie in het gesprek.

Na het afscheid van ds. Der Nederlanden op 1 oktober 1990, wegens verkregen emeritaat, waren ds. G.L. Glasbergen van Harten (*1967) en ds. T.W. Glasbergen (*1965) – beiden parttime – van 1992 tot 1998 aan de Gereformeerde Kerk te Uithuizermeeden verbonden. Van 2000 tot 2009 was ds. P. Ravensbergen (*1962) uit Bergambacht gereformeerd predikant te Uithuizermeeden.

Het interieur van de gereformeerde kerk te Uithuizermeeden (foto: Reliwiki).

Protestantse Gemeente Uithuizermeeden.

In de laatste decennia werden de contacten tussen de Gereformeerde Kerk en de Hervormde Gemeente van Uithuizermeeden steeds frequenter en hechter, zodat in 2008 de Protestantse Gemeente te Uithuizermeeden een feit werd. Na ds. D. de Boer was sinds december 2013 ds. A.M.F.L. Bodewes (*1958) predikant van de Protestantse Gemeente, terwijl ds. P. Israël sinds 2019 als predikant aan de Protestantse Gemeente Uithuizermeeden verbonden is.

Het voormalig gereformeerde kerkgebouw Het Anker werd in november 2021 door de kerkenraad aangewezen als het kerkgebouw van de Protestantse Gemeente te Uithuizermeeden.

Ledentallen van De Gereformeerde Kerk te Uithuizermeeden.

De ledentallen van De Gereformeerde Kerk te Uithuizermeeden van 1897 tot 2007 (bron: Jaarboeken GKN en PKN).

Bronnen onder meer:

Acta van de generale synode van De Gereformeerde Kerken in Nederland. div. jr.

Archief Gereformeerde Kerk Uithuizermeeden. Groningen, Groninger Archieven

C.G. Bos en D. van Houdt, De Vrijmaking te Uithuizermeeden (1944-1954). Uithuizermeeden, 1956

Gemeenten en predikanten van De Gereformeerde Kerken in Nederland. Leusden, 1992

L.S.K. Hoogendoorn, Kerkgeschiedenis van Uithuizermeeden. Vanaf de Reformatie tot heden. In: Edze de Boer, Teun Juk en Jan Vink, Meij 650. Een verzameling van bijzonderheden uit de geschiedenis van Uithuizermeeden. 1354-2004. Uithuizermeeden, 2004

Jaarboeken (ten dienste) van De Gereformeerde Kerken in Nederland. Goes, div. jrg.

Teun Juk, De tijd staat niet stil. Een tijdperk van erkenning. 1841-1981. Uithuizermeeden/Groningen, 1981

G.J. Kok, ‘Voorheen en thans’. 150 jaar Gereformeerd schoolonderwijs te Uithuizermeeden. 1955-2005. Uithuizermeeden, 2005

H. Veldman, Hendrik De Cock en de 87 door hem gestichte gemeenten. Boek 2 van Hendrik De Cock 1801-1842. Biografie & Theologie. Kampen, 2009

F. Visscher (red. G.J. Kok), 150 jaar Gereformeerde Kerk Uithuizermeeden. 1835-1985. Uithuizermeeden, 1986

J. Wesseling, De Afscheiding van 1834 in Groningerland, deel 1, De Classis Middelstum. Groningen, 1972

© 2021. GereformeerdeKerken.info